Geografia - Warunki Naturalne

Hiszpania zajmuje ok. 85% powierzchni Półwyspu Iberyjskiego. Środkową część kraju zajmuje rozległa wyżyna, tzw. Meseta, będąca wielkim masywem hercyńskim, którego górotwory uległy zniszczeniu przez procesy denudacyjne.

Skały budujące Mesetę pochodzą przeważnie z ery archaicznej (granity, gnejsy) oraz paleozoicznej (łupki, fylity, kwarcyty, wapienie i zlepieńce). Stare podłoże pokryła w mezozoiku i trzeciorzędzie gruba warstwa skał osadowych. Wskutek ruchów tektonicznych powstało w centrum Mesety szereg ułożonych równoleżnikowo zrębowych pasm górskich zwanych Kordylierą Centralną.

Najwyższe z nich to góry Sierra de Gredos (2592 m n.p.m.) oraz Sierra de Guadarrama (2430 m n.p.m.), gdzie znajduje się przełęcz Samosierra. Północna i południowa krawędź Mesety uległa wypiętrzeniu tworząc wysokie Góry Kantabryjskie (2642 m n.p.m.) na północy i znacznie niższe - Sierra Morena (1323 m n.p.m.) - na południu kraju.

Obszar Mesety oddziela od Gór Betyckich rozciągająca się w dolinie rzeki Gwadalkiwir Nizina Andaluzyjska. Położone we wschodniej części kraju obniżenia Mesety mają charakter kotlin. Na północy, pomiędzy Górami Kantabryjskimi a Kordylierą Centralną, rozciąga się Wyżyna Starej Kastylii rozcięta doliną rzeki Duero.

Na południowy wschód od niej, w centrum kraju, znajduje się Wyżyna Nowej Kastylii ze stolicą Madrytem, odwadniana przez najdłuższą rzekę Półwyspu Iberyjskiego - Tag (1008 km, z czego w granicach Hiszpanii 735 km) oraz Gwadianę i Júcar.

Poza obrębem Mesety znaczne obszary kraju zajmują objęte fałdowaniami alpejskimi Góry Betyckie na południu kraju oraz leżące na północnym wschodzie pasma górskie należące do tzw. systemu iberyd. W Górach Betyckich, zwanych niekiedy Andaluzyjskimi, położony jest najwyższy szczyt Półwyspu Iberyjskiego - Mulhacén (3478 m n.p.m.).

Do gór systemu iberyd zalicza się Góry Iberyjskie, Pireneje oraz wschodni kraniec Gór Kantabryjskich. Pomiędzy Pirenejami i Górami Iberyjskimi znajduje się zapadlisko Kotliny Aragońskiej odwadnianej przez rzekę Ebro. Wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego ciągnie się wąski pas napływowych nizin nadbrzeżnych.

Naturalna szata roślinna i klimat są zróżnicowane regionalnie. Wewnętrzne obszary Mesety zajmuje roślinność kserofityczna z przewagą wiecznie zielonych krzewów oraz naturalne lub wtórne stepy. Obszary te leżą w strefie oddziaływania klimatu o wyraźnie kontynentalnych cechach z suchym i gorącym latem i stosunkowo chłodną zimą.

Północne obszary Hiszpanii wraz z Górami Kantabryjskimi i Pirenejami porastają zwarte kompleksy lasów. Obszar ten jest pod wpływem wilgotnego klimatu oceanicznego z łagodną zimą i ciepłym latem. Wybrzeża śródziemnomorskie, łącznie z Niziną Andaluzyjską, znajdują się pod wpływem ciepłego i łagodnego klimatu zbliżonego do występującego na francuskiej Riwierze. Na Nizinie Andaluzyjskiej spotkać można charakterystyczne dla regionu śródziemnomorskiego zarośla makii i palmito.

źródło:
wikipedia.pl

Historia

Okres preromański

Przed najazdem Rzymian, Półwysep Iberyjski zamieszkiwały różne ludy niezjednoczone politycznie, ani gospodarczo. Iberowie byli pod silnym wpływem kultur kolonizatorskich (greckiej fenickiej, kartagińskiej), a Celtowie, przybyli między VII i VI w. p.n.e., bardziej zbliżali się do grupy kultur indoeuropejskich (wywodzący się z terenów dzisiejszych Niemiec). Celtowie zasiedlając się na nowych terenach często asymilowali się z tamtejszą ludnością, czego w tym przypadku owocem była kultura celtyberyjska.

Gospodarka Iberów, zamieszkujących wybrzeża Morza Śródziemnego, opierała się na rolnictwie (zboża, len, winorośl), hodowli (woły, owce, świnie, konie) oraz częściowo na górnictwie. Silnie rozwinięte było tkactwo. Handel - głównie zewnętrzny - zdominowany był przez Greków (centrum handlu na Rodos) i Kartagińczyków (centrum handlu w Kartaginie). Co ciekawe, już w tych czasach posługiwano się monetą jako środkiem płatniczym.

Część północną półwyspu zamieszkiwali Celtowie i Celtyberowie, do których wpływy kultur kolonizatorskich docierały w o wiele mniejszym stopniu. Były to ludy o koczowniczym trybie życia, dominowała u nich hodowla, ale znali się też wyśmienicie na metalurgii (w szczególności Celtyberowie, słynący z wyrobu gladius hispaniensis - cenionego przez Rzymian krótkiego obusiecznego miecza). W dzisiejszej kulturze baskijskiej i katalońskiej można doszukać się pewnych wpływów celtyckich i celtyberyjskich.

W zachodniej części płaskowyżu (tzw. Mesety) osiedlił się lud Wettonów - znanych z verracos - rzeźb z motywami zwierzęcymi. Na terenie dzisiejszej Portugalii osiedlili się Luzytanie - głównie hodowcy i górnicy. Środkowe dorzecze rzeki Duero zamieszkiwali Wakceowie - lud typowo rolniczy. Północ, a w szczególności północny zachód półwyspu zamieszkiwali Gallekowie - twórcy wielu grodów, grodzisk - tzw. castro - otoczonych często kilkoma murami, z domostwami wznoszonymi na planie koła i ze stożkowymi dachami ze słomy. Gallekowie utrzymywali się z hodowli zwierząt, ew. połowu ryb i owoców morza. Byli też wspaniałymi złotnikami. Wzdłuż Gór Kantabryjskich zamieszkiwali m.in. Asturowie, Kantabrowie, Baskowie.

W 236 p.n.e. Kartagińczycy zdecydowali się skierować swoją ekspansję ku Hiszpanii. Ich przywódca, Hamilkar, zmusił do posłuszeństwa niektóre ludy i zajął kopalnie złota i srebra w górach Morena. Barkidzi, dynastia panująca w ówczesnej Kartaginie, zaczęli tworzyć na terenie półwyspu podstawy nowego imperium kartagińskiego, gdyż skostniały ustrój oligarchiczny Kartaginy uniemożliwiał przeprowadzenie jakichkolwiek reform. Hamilkar aż do swojej śmierci w 229 p.n.e. prowadził kolejne wyprawy na północne i zachodnie części Hiszpanii, czego skutkiem było opanowanie prawie połowy półwyspu.

Następca Hamilkara, Hazdrubal, rozpoczął jednoczenie gospodarcze i kulturowe opanowanych obszarów. Zbudował miasto Nowa Kartagina, które stało się centrum politycznym i gospodarczym Hiszpanii, a zarazem stolicą "monarchii" Barkidów w Hiszpanii i jednym z najpiękniejszych miast ówczesnego świata. Wraz ze wzrostem potęgi Barkidów w Hiszpanii, rosła zawiść oligarchów i arystokracji kartagińskiej (co uwidoczniło się podczas drugiej wojny punickiej), mimo że stale napływała do Kartaginy należna państwu część dochodów z kopalń.

Hazdrubal podczas konsolidacji swego imperium wprowadził do religii państwowej bogów hellenistycznych i tubylczych, co pomogło mu przeciągnąć na swoją stronę kolonistów greckich z Hiszpanii oraz wodzów miejscowych plemion wraz z ich ludami. To ułatwiło mu bezwzględny wyzysk ludności przy pracach w rolnictwie, rzemiośle i w górnictwie. Stałe zapotrzebowanie na siłę roboczą zaspokajał wyprawami na tereny jeszcze nie opanowane. Chcąc ograniczyć rozwój przeciwników i zabezpieczyć bogate miasto Sagunto przed Hazdrubalem, Rzymianie wysłali poselstwo do Nowej Kartaginy. Efektem było zawarcie w 226 p.n.e. układu, który zabraniał Kartagińczykom przekraczać w ich wyprawach rzekę Iberus (obecnie Iberus utożsamiany jest z rzeką Jucar). Nie zabraniał jednak prowadzić podbojów w innych częściach Hiszpanii.

Gdy do władzy w Kartaginie doszedł Hannibal, zaczął planować wojnę z Rzymem. Jego projekt przewidywał zaatakowanie ich w Italli, do której wojsko miało dotrzeć lądem przez Pireneje i Alpy. Gdy zaprzyjaźniony z Rzymem Sagunto zaatakował jedno z plemion iberyjskich, Hannibal ruszył na miasto i zdobył je po kilkumiesięcznym oblężeniu w 219 p.n.e. Gdy odmówił wycofania się z miasta, zapoczątkował drugą wojnę punicką, która zakończyła się klęską Kartaginy. W ramach pokoju, Kartagina straciła wszystkie pozaafrykańskie posiadłości (w tym i Półwysep Iberyjski), prawie całą flotę oraz 10 tys. talentów kontrybucji.

---

Hiszpania rzymska - Okres romański

Rzymskie zainteresowanie się terenami Półwyspu zrodziło się głównie z trwającej rywalizacji z Kartaginą, która to po przegranej w pierwszej wojnie punickiej skierowała się na nie zajęty jeszcze przez Rzym Półwysep Iberyjski, by tam tworzyć swoje nowe imperium wokół Nowej Kartaginy - miasta, uznawanego wówczas za jedno z najwspanialszych w Europie. Krótko później wybuchł kolejny konflikt zbrojny - druga wojna punicka. Kartagina odniosła sromotną klęskę, tracąc wszystkie terytoria pozaafrykańskie - a w tym i Hiszpanię - na rzecz Rzymian i Numidyjczyków. Rzymskim zwyczajem, w roku 197 p.n.e., na nowopozyskanych terenach ustanowiono dwie prowincje - Citerior (Hiszpania Bliższa) oraz Ulterior (Hiszpania Dalsza). Do tłumienia powstań tam wybuchających, przysłano dwa lata później Marka Porcjusza Katona.

Hiszpania Bliższa obejmowała tereny dzisiejszej Aragonii, Walencji, Katalonii i większej części Castilla la Neuva. Hiszpania Dalsza natomiast rozciągałą się na dzisiejszą Andaluzję, Portugalię, Extremadurę, León, Galicię, Asturię, Kantabrię i Nawarrę (Kraj Basków).

W 154 roku p.n.e. wybuchły trwające do 137 roku wojny luzytańskie oraz wojny celtyberyjskie (do 133) - dwa najpoważniejsze, skoordynowane ze sobą konflikty zbrojne. Wojny luzytańskie zakończyły się morderstwem wodza Luzytanów Wiriatusa oraz częściową aneksją Luzytanii. Wojny celtyberyjskie zakończyły się zdobyciem miasta Numancji po zbiorowym samobójstwie jej mieszkańców. W 123 roku p.n.e. pod pozorem ukrócenia piractwa zajęto Baleary.

Niedługo później Hiszpania stała się areną walk politycznych pomiędzy Cezarem, Pompejuszem i jego synami. Po śmierci Cezara w 49 p.n.e. władzę objął Oktawian August, któremu udało się pokonać plemiona północne.

W 29 r. n.e. przywódca wojskowy i polityk, Marek Agrypa, podzielił Hiszpanię na trzy prowincje, dodając Luzytanię, w której obszar wchodzi dzisiejsza Portugalia (za wyjątkiem części na północ od rzeki Duero), Extremadura i Salamanka. W tym samym roku cesarz August dokonał kolejnej reorganizacji prowincji:

Następnie - przez wieki - trwał proces powolnej, acz wyraźnej romanizacji oraz charakterystycznego dla społeczeństwa rzymskiego podziału społeczeństwa na ludzi wolnych i niewolników. Z Hiszpanii pochodził m.in. Lucjusz Anneus Seneka. Taka ilość wspaniałych osobistości Hiszpania rzymska zawdzięczała systemowi edukacyjnemu - zamożne rodziny korzystały z usług prywatnych nauczycieli, inni mogli skorzystać ze szkół publicznych.

Pod koniec II wieku zaczęły się - tak jak w całym Cesarstwie - kłopoty wszelakiego rodzaju: ekonomicznego, społecznego, militarnego i politycznego. Najwyraźniejszym symptomem kryzysu był spadek zaludnienia, na co skarży się Św. Cyprian: "brakuje rolników w polu, marynarzy na morzu, żołnierzy w obozach". Jedną z przyczyn były zarazy, inną najazdy plemion germańskich. Postępował kryzys miast i zwiększenie roli dużych majątków ziemskich.

W III wieku, cesarz Karakalla wprowadził nowy, krótkotrwały podział. Rozdzielił Hispania Citerior ponownie na dwie części, tworząc Provincia Hispania Nova Citerior oraz Asturiae-Calleciae (dzisiejszy León). Historycy nie znajdują powodu takiej decyzji. W 238 r. n.e. prowincje na powrót uległy zjednoczeniu.

W V wieku Pireneje przekraczają Wizygoci i rozpoczyna się okres Hiszpanii Wizygotów.

---

Hiszpania Wizygotów

W roku 409 Pireneje przekroczyły plemiona Swebów, Wandalów-Silingów, Wandalów-Hasdingów oraz Alanów (lud pochodzenia azjatyckiego). Na podstawie paktów miedzy sobą i - prawdopodobnie - Rzymem, plemiona te grabią Hiszpanię i dzielą się terytoriami. W 416 roku na Półwysep docierają Wizygoci, najprawdopodobniej skierowani tam przez Rzymian, którzy chcieli pozbyć się wrogich plemion germańskich. Jednak już dwa lata później Wizygoci obejmują południową Galię i tworzą królestwo Tuluzy.

W roku 429 król Wandalów, Genzeryk, został wypędzony wraz ze swoim ludem do północnej Afryki. Od tego czasu Wizygoci rządzili prawie całym Półwyspem, za wyjątkiem państwa Swebów oraz Kraju Basków. W 507 roku, po bitwie z Frankami pod Voille, na skutek której Wizygoci utracili Akwitanię, zaczęli napływać wielką falą do Hiszpanii. Do roku 526 Wizygoci zjednoczyli się z Ostrogotami pod Teodorykiem Wielkim, rządzącym z Rawenny. Stolica przeniesiona została do Barcelony, a po niedługim czasie do Toledo.

Następne lata wypełniały walki zewnętrzne i wojny z Bizancjum, które dokonało inwazji na południową część królestwa. Jego mieszkańcy zostali poproszeni o interwencję podczas walk dynastycznych Wizygotów, jednak później zostali, mając nadzieję na "Rekonkwistę" terenów byłego Zachodniego Cesarstwa.

Leowigild po śmierci swego brata Liuwy I w 571 objął pełnię władzy. Wyraźne były jego starania o zjednoczenie królestwa oraz wzmocnienie władzy monarchy. W roku 579 musiał jej zdecydowanie bronić, kiedy to jego syn - Hermenegild - wzniecił bunt i postanowił przejść na katolicyzm, a tym samym porzucić tradycyjną religię plemienia Wizygotów - arianizm. Leowigild, widząc postawę ludu, wstąpił na drogę zbrojną i pokonał syna w roku 584. Hermenegild został uwięziony, a później zabity. Na rok przed swą śmiercią (586) Leowigild rozprawił się w bitwie zbrojnej z królem Mironem, a państwo Swebów przestało istnieć.

Jednak już następca Leowigilda na tronie Królestwa Toledańskiego - jego syn Rekkared I panujący do roku 601 - postanowił przejść na katolicyzm, zapewne widząc więcej korzyści w nowej wierze. I tym razem nie obyło się bez spisków, buntów i protestów biskupów ariańskich oraz arystokracji. Jednak w 589 został zwołany Trzeci Synod, na którym król przedstawił pisemny nakaz konwersji dla biskupów oraz całego ludu gockiego.

Po śmierci Rekkareda na tron wstąpił jego syn Liuwa II, jednak nie zagrzał tam miejsca - już w 603 został obalony przez Witeryka, który też długo nie rządził, bo tylko do roku 610. Od tej chwili zamachy na władzę monarszą były w królestwie Wizygotów czymś bardzo pospolitym i zapewne przyczyniły się do jego klęski w roku 711. Lata 612-621 przypadły na okres panowania Sisebuta I, który to nieomal nie pozbył się zupełnie Bizantyjczyków z Półwyspu, ale jeszcze starał się upowszechnić w swym królestwie niemal religijny kult władcy (tak jak miało to miejsce w Cesarstwie). Żydom z kolei dały się we znaki jego antysemickie poglądy i szereg ustaw z nimi związanych. Walkę z Bizancjum kontynuował Swintila (621-631). Następne pięć lat to rządy Sisenanda, kojarzonego głównie z Czwartym Synodem Toledańskim, który jednak nie zatrzymał powolnego rozkładu państwa. Bardziej zdecydowane kroki podjął Chindaswint, który stanął na czele buntu i przejął władzę, odsyłając dotychczasowego króla z przystrzyżonymi włosami do klasztoru. Okres do roku 672 to próby - często bardzo krwawe - uzdrowienia królestwa wizygockiego. Z tonu spuścił dopiero syn Chindaswinta - Rekceswint, panujący już u boku ojca podczas jego ostatnich lat bytności na tym świecie. Ważnym wydarzeniem było ogłoszenie w roku 654 Liber Iudicum - czyli spisu praw, znoszącego już jakiekolwiek różnice prawne pomiędzy ludnością hispanorzymską oraz wizygocką.

Królestwo Wizygotów przetrwało do 711, kiedy król Roderyk (Rodrigo) został zabity podczas odpierania inwazji Umajjadów nacierających z Afryki. Większość Półwyspu Iberyjskiego znalazła się pod panowaniem muzułmańskim do 718 r.

Sądzi się, że Rekonkwistę Iberii rozpoczął szlachcic wizygocki, Pelayo, w 718 r. Pokonał on wtedy Umajjadów i założył Królestwo Asturii w północnej części Półwyspu. Wizygoci odmawiający przyjęcia wiary muzułmańskiej i życia pod rządami muzułmanów, uciekli na północ do królestwa Franków, w którym pokolenia później odegrali poważną rolę w kształtowaniu się imperium Karola Wielkiego.

---

Hiszpania w średniowieczu

W średniowieczu Hiszpania była pojęciem czysto geograficznym. Od czasu najazdu arabskiego w roku 711 Półwysep Iberyjski stał się miejscem, przez które przebiegała granica między światem islamu i chrześcijaństwa. Do wieku XII czynnik religijny nie ogrywał w tej konfrontacji większej roli. Muzułmanom nie udało się opanować całego półwyspu: górskie, dzikie i nieurodzajne tereny Asturii i Kantabrii stały się bazą uporczywej, mającej trwać ponad siedem wieków rekonkwisty - walki chrześcijan o odzyskanie zajętych przez Maurów ziem dawnego państwa Wizygotów. W toku rekonkwisty po stronie chrześcijańskiej wyłoniły się cztery niezależne państwa: Kastylia (która wchłonęła królestwa Asturii i Leonu), Aragonia (obejmująca również Katalonię i Walencję), Portugalia (samodzielna od 1179) oraz Nawarra (do XVI wieku związana z Francją). Wraz z przesuwaniem się granic chrześcijaństwa na południe, pod panowanie władców Kastylii i Aragonii dostawały się masy ludności muzułmańskiej i żydowskiej, które nie chciały emigrować do Granady bądź północnej Afryki. Zwycięzcy zapewniali im wolność wyznania i zachowanie majątków za cenę politycznej lojalności i wyższych niż w przypadku chrześcijan podatków. Do czasu zakończenia rekonkwisty chrześcijańscy władcy nie usiłowali narzucić swym poddanym religijnej jedności, dzięki czemu "chrześcijańska Hiszpania była jedynym krajem chrześcijaństwa, gdzie mogły żyć bez prześladowań znaczne mniejszości religijne". Kraje hiszpańskie były – przynajmniej do końca XIII wieku – miejscem, gdzie przedstawiciele różnych ras i religii mogli współżyć względnie harmonijnie pod rządami władców, którzy z dumą używali tytułu "monarchów trzech religii". W dodatku świat chrześcijański i muzułmański nigdy nie był od siebie całkowicie odseparowany – prowadziły przecież wymianę handlową, utrzymywały dyplomatów i zawierały sojusze. Muzułmanie (czyli tzw. mudejares), którzy zdecydowali się zostać pod panowaniem chrześcijan, byli w większości dobrymi rolnikami i rzemieślnikami, przynoszącymi spory dochód Koronie. Żydzi, zamieszkujący głównie w miastach, zmonopolizowali w nich handel, pośrednictwo, usługi finansowe i wolne zawody z medycyną na czele. Jednak z czasem ich bogactwo, ostentacja i rosnące wpływy w społeczeństwie stały się przyczyną zatargów i konfliktów ze starymi chrześcijanami (prawowitymi gospodarzami kraju). Wiek XIV przyniósł załamanie się tej względnej równowagi. Obok ideologiczno-religijnej konfrontacji doszło także do konfrontacji militarnej. Pierwszym krokiem, jaki uczyniono w tym kierunku, był dekret biskupów kastylijskich obradujących na synodzie w Zamorze w 1313 roku, nawołujący do zachowania pewnej równowagi przy obsadzaniu stanowisk państwowych i publicznych. Zdarzało się bowiem, że chrześcijanie byli dyskryminowani w świecie finansów, prawie całkowicie podporządkowanemu Żydom. Józef Tyszkiewicz wprost wskazuje na pewny aspekt: "W kraju wyczerpanym wiekowymi walkami, doszło wreszcie do tego, że w krótkim czasie Żydzi zawładnęli wszystkimi źródłami dochodów państwa, opanowali wszystkie wybitne stanowiska rządowe, i to począwszy, jak zazwyczaj, od dostojników armii, bankierów, kupców, lekarzy i prawników, a kończąc na ministrach, radzie koronnej, a nawet... mitrach biskupich! ". Preferencje przy obsadzaniu stanowisk przyczyniły się do wydania dekretu zakazującego katolikom uczestniczenia w życiu publicznym i rozrywkowym Żydów i muzułmanów. Kolejnym krokiem był dekret synodu w Salamance z 1335 roku, zabraniający katolikom korzystania z usług lekarzy żydowskich i muzułmańskich. Synod w Walencji w roku 1338 zabraniał pod groźbą ekskomuniki handlu w niedzielę, co oczywiście uderzało przede wszystkim w handlowców pochodzenia żydowskiego. Tego rodzaju dekrety były podyktowane przede wszystkim walką z przywilejami, krytykowanymi przez chrześcijan; przywileje te funkcjonowały od lat w społeczeństwie hiszpańskim (np. wszystkie sprawy kryminalne popełniane przez Żydów wyjęte były spod jurysdykcji sądów powszechnych, a podlegały jedynie osądowi rabina). Często pomijanym faktem był udział samych Żydów w tworzeniu praw przeciw swym współwyznawcom. Rabin Burgos Salomon Ha-Levi, dochodząc do godności kanclerza Kastylii, a potem legata papieskiego w Kastylii (przyjmując chrzest i zmieniając nazwisko na Paweł de Santa Maria) stał się twórca traktatu Scrutinium scriptuarum, sive dialogis Sauli et Pauli contra Iudaeos z 1432 roku, nawołującego wprost do pogromów gett żydowskich. Podobnym przykładem jest traktat wymierzony w religię swych przodków, napisany przez ex-rabina Jehoshua Ha-Lorqui (znanego jako Hieronim de Santa Fe). Atmosferę antysemityzmu podsycali także tacy ex-żydzi, jak Piotr de la Caballeria, Alfons de Espina (mówiący o narodzie żydowskim jako zdrajcach, bluźniercach, złodziejach, dzieciobójcach, homoseksualistach, morderczych lekarzach, trucicielach etc.). Najbardziej zdumiewać może zaś fakt, że w rodzinie Henriquezów, fundatorów późniejszej Inkwizycji hiszpańskiej (do których należał Ferdynand II) płynęła także żydowska krew. Ferdynand i Izabela, reformując zjednoczone przez siebie królestwo, pragnęli także rozwiązać narastający konflikt pomiędzy ścierającymi się grupami wyznaniowymi: katolikami, żydami i maurami. Do stworzenia Inkwizycji państwowej przyczynili się bezpośrednio Alfons de Horeja (którego kazań słuchała Izabela w Sewilli w 1477 roku), a także biskup Sewilli don Pedro Gonzales de Mendoza oraz osobisty spowiednik monarchów - Tomás de Torquemada (w którego żyłach także płynęła żydowska krew). Wszyscy oni opowiedzieli się za radykalnymi środkami w walce o czystość wiary na półwyspie iberyjskim. Te radykalne rozwiązania w postaci powołania Inkwizycji państwowej budziły sprzeciw nie tylko hierarchii kościelnej (wprowadzenie Inkwizycji państwowej było utajnione przed synodem biskupów w Sewilli w 1478 roku, którzy zdecydowanie sprzeciwiali się siłowym rozwiązaniom kwestii innowierców w Hiszpanii). W efekcie nacisku Izabeli i Ferdynanda papież Sykstus IV dnia l XI 1478 roku bullą Exigit sincerae devotionis affectus. Reforma hiszpańskiego kościoła katolickiego dokonana przez kardynała Franciszek Jiménez de Cisneros, sprawiła iż Hiszpania z powodzeniem oparła się reformacji XVI wieku.

---

Al-Andalus

W 711 r. islamska armia Maurów z północnej Afryki najechała chrześcijańskich Wizygotów z Hiszpanii. Ich dowódca, Tariq ibn-Ziyad, podbił większość Hiszpanii w trakcie swojej ośmioletniej kampanii wojskowej. Wojska próbowały również przekroczyć Pireneje, ale zostały pokonane przez Franków pod Karolem Młotem podczas bitwy pod Tours w 732. Półwysep Iberyjski, za wyjątkiem niewielkich terenów na północnym zachodzie oraz baskijskich rejonów pirenejskich, stał się częścią rozwijającego się Imperium Umayyad nazywaną al-Andalus. W Muzeum Archeologii w Madrycie, dinar wytworzony pięć lat po podboju (716), posiada dwa napisy - arabskie Al-Andalus na jednej stronie i łacińskie Span(ica) na drugiej. Jest to prawdopodobnie najwcześniejsze świadectwo podbojów Maurów.

Kiedy Imperium Umayyadów zostało zastąpione przez Imperium Abbasydów w 750, lenna muzułmańskie zjednoczyły się w Emirat Kordoby rządzący Al-Andalusem i częściami północno-zachodniej Afryki. W 929 emir Abd-ar-Rahman III ogłosił się kalifem (występując jawnie przeciwko Kalifowi Abbasydów z Damaszku) podnosząc emirat do znacznie bardziej prestiżowego statusu kalifatu.

Okres Emiratu i Kalifatu jest znany z akceptowania i tolerowania się nawzajem chrześcijan, muzułmanów i żydów żyjących na tych samych terenach. Kalifat na przestrzeni X wieku jest nazywany złotym wiekiem Islamu. W kulturze muzułmańskiej, Andalus jest dzisiaj nostalgicznym symbolem złotej ery Islamu.

Po rozpadzie kalifatu w 1031, Al-Andalus znalazł się pod rządami fanatycznych berberskich dynastii Almorawidów i Almohadów, co zakończyło tradycyjną tolerancję w stosunku do chrześcijan i żydów. Kraj rozpadł się wtedy na dziesiątki małych, niepodległych islamskich państw, nazywanych taifami. Kraje chrześcijańskie okupujące północ i zachód powoli powiększały swoją władzę nad Hiszpanią: Galicja, Asturia, Leon, Nawarra i Katalonia były chrześcijańskimi twierdzami. Aragonia i Kastylia stały się chrześcijańskie w przeciągu paru następnych stuleci.

W 1212 koalicja chrześcijan pod przywództwem króla Kastylii Alfonsa VIII wygnała muzułmanów ze środkowej Hiszpanii po bitwie pod Las Navas de Tolosa, chociaż taifa Granady przetrwała jeszcze trzy następne wieki. 2 stycznia 1492 Boabdil z Granady, wódz Emiratu Gharnatahu (Granady), ostatniej twierdzy Islamu na Półwyspie Iberyjskim, poddał się armiom katolickiej Hiszpanii, świeżo zjednoczonej po ślubie Izabeli I Kastylijskiej i Ferdynanda II Aragońskiego. Andalus przestał istnieć.

---

Narodziny państewek chrześcijańskich. Chrześcijanie i muzułmanie w walce

Wypędzanie muzułmanów zostało zapoczątkowane przez pierwszego króla Asturii, Pelayo (718-737), który wydał walkę Maurom w górach Covadonga w roku 722. Jego synowie oraz dalsi potomkowie kontynuowali te działania, dopóki nie wypędzili wszystkich Arabów. W tym samym czasie we wschodniej części Półwyspu, frankijscy władcy ustanowili Marchię Hiszpańską na terenie dzisiejszych Pirenei oraz Katalonii, podbijając Gironę w 785 oraz Barcelonę w 801. Była to strefa oddzielające posiadłości chrześcijańskie od terenów zajętych przez muzułmanów.

Rekonkwista nie była jednak procesem jednoczącym chrześcijańskich władców do walki z muzułmanami, a państwa chrześcijańskie zajmujące tereny północnej Hiszpanii walczyły ze sobą tak często jak z innowiercami. Królestwo Asturii zostało uformowane pomiędzy łańcuchami górskimi północno-zachodniej Hiszpanii, a za swoją stolicę obrało Oviedo. Baskowie z Nawarry zajmowali tereny pirenejskie oraz doliny w obrębie Las Navas de Tolasa. Militarne osłabienie Umajjadów w Hiszpanii zapoczątkowało proces tworzenia się Królestwa Leónu, które pełnię niepodległości zdobyło w końcu w 913. Sancho III Wileki z Nawarry, wyróżniający się przywódca wojskowy, obsadził swojego syna Ferdynanda na tronie kastylijskim w 1028, przesuwając działania militarne jeszcze dalej na południe. Ferdynand był roztropnym oraz pobożnym monarchą, który zjednoczył Nawarrę, Galicję, Asturię oraz León.

Śmierć króla Kastylii Sancho II w 1072 oznaczała powrót do władzy Alfonso VI, przejmującego wszystkie domeny Ferdynanda I. Alfonso był uzdolnionym dowódcą i wiele dokonał w celu powiększenia swoich ziem. Jego kraj stał się wówczas jedną z najbardziej się liczących w Europie monarchii, a jego tolerancja wobec muzułmanów była jak na tamte czasy wyjątkowo duża. W czasie jego rządów, El Cid, jedenastowieczny heros hiszpańskiej epickiej powieści został wygnany z rodzinnych ziem oraz znalazł schronienie u muzułmańskich królów Saragossy. Po rozpadzie Kalifatu Kordoby, Al-Andalus rozpadł się na małe, walczące ze sobą państwa, co w ogromnym stopniu ułatwiło Alfonsowi ekspansję w kierunku południowym. Dotarł aż do Toledo w roku 1085, ale jego rozwój został zahamowany przez inwazję Almorawidów.

Rekonkwista Hiszpanii została w XIII wieku obwołana krucjatą, jednak po ostatecznym podbiciu ziem Granady, walczący opuścili szeregi armii. Rządy Ferdynanda oznaczały początek umocnienia się roli Hiszpanii na europejskiej scenie politycznej, kończąc dyplomatyczną izolację, wywołaną tarciami jego ojca z papieżem. Wtedy to został zbudowany Uniwersytet Salamanki, jeden z najstarszych uniwersytetów Europy, którego celem było nauczanie praw rządzących ekonomią w duchu chrześcijańskim. Potomek Ferdynanda, Alfonso X - zwany Uczonym - przyczynił się do wypromowania myśli klasycznej mauryjskich bibliotek i szkół.

Śmierć Sancho II w 1072 oznaczała powrót do władzy Alfonso VI, przejmującego wszystkie domeny Ferdynanda I. Alfonso był uzdolnionym dowódcą i wiele dokonał w celu powiększenia swoich ziem. Jego kraj stał się wówczas jedną z najbardziej liczących się w Europie monarchii, a jego tolerancja wobec muzułmanów była jak na tamte czase wyjątkowo duża. W czasie jego rządów, El Cid, jedenastowieczny bohater hiszpańskiej powieści epickiej, został wygnany z rodzinnych ziem oraz znalazł schronienie u muzułmańskich królów Saragossy. Po rozpadzie Kalifatu Kordowy, Al-Andalus rozpadł się na małe, walczące ze sobą państwa, co w ogromnym stopniu ułatwiło Alfonsowi ekspansję w kierunku południowym. Dotarł aż do Toledo w roku 1085, ale jego rozwój został zahamowany przez inwazję Almorawidów.

Po śmierci Alfonso VII, Leon i Kastylia ponownie się rozdzieliły, jednak nie na długo - syn Alfonso IX, Fernando Kastylijski zjednoczył dwa kraje obejmując tron w 1230. Fernando, zwany Świętym, przez całe swoje życie walczył z Maurami na południu. Rekonkwista Hiszpanii została w XIII wieku obwołana krucjatą, jednak po ostatecznym podbiciu ziem Granady, walczący opuścili szeregi armii. Rządy Fernanda oznaczały początek umocnienia się roli Hiszpanii na europejskiej scenie politycznej, kończąc dyplomatyczną izolację, wywołaną tarciami jego ojca z Papieżem. Wtedy to został zbudowany Uniwersytet Salamanki, jeden z najstarszych uniwersytetów Europy, którego celem było nauczanie praw rządących ekonomią w duchu chrześcijańskim. Potomek Fernanda, Alfons X - zwany Mądrym - przyczynił się do wypromowania myśli klasycznej maurskich bibliotek i szkół. Następni monarchowie, związani sojuszem z Królestwem Aragonii, odsuwali muzułmanów dalej na południe, w końcu podbijając Gibraltar w 1309. Despotyczne i krwawe rządy Pedra Okrutnego zakończyły się odsunięciem go od władzy, a prowadzone przez niego wojny z Aragonią spowodowały osłabienie Kastylii.

Momentem, który wskrzesił ruch jednoczący hiszpańskich chrześcijan, został nazwany okresem Katolickich Monarchów. Byli nimi Ferdynand II Katolicki oraz Izabela I Katolicka, którzy swoim małżeństwem ostatecznie zjednoczyli Hiszpanię jako królestwo. W czasie ich wspólnych rządów, wiele zamków szlachty zostało zburzonych oraz został opracowany publiczny system podatkowy. Ferdynand i Izabela opierali proces unifikacyjny na aspektach religijnych, politycznych oraz ekonomicznych. Właśnie wtedy muzułmanie zostali ostatecznie wygnani, Aragonia stała się monopolistą na Morzu Śródziemnomorskim, a Kastylia konkurowała z Portugalią o dominację na Oceanie Atlantyckim.

W 1499 roku, około pięćdziesiąt tysięcy Maurów z Granady zostało zmuszonych do przyjęcia chrztu. W trakcie wywołanego przez to powstania (znanego jako pierwsze powstanie Alpujurras), dopuszczono się masowych morderstw na osobach, które odmówiły przyjęcia chrztu oraz deportacji do Afryki. W związku z tym Maurowie, Żydzi oraz Gitanowie z Granady oraz okolicznych wiosek rozpoczęli masowe migracje na tereny górskie. W 1500 Cisneros powiedział: "Nikt z miasta nie jest chrześcijaninem, a wszystkie meczety są teraz kościołami".

Dzięki polityce sojuszy z europejskimi potęgami oraz podbojami Ameryki Południowej i Indii Zachodnich, Hiszpania rozpoczęła powolne budowanie swojego imperium. Traktat z Tordesillas, wynegocjowany pomiędzy papieżem Aleksandrem VI a Portugalią i Hiszpanią, podzielił świat na dwie strefy wpływów. Ogromne ilości złota z kopalni Nowego Świata trafiały do hiszpańskiego skarbca, co powodowało jednak wzrost inflacji oraz podminowało pozycję waluty. Ponadto, Hiszpania była zależna od swoich kolonii, a kiedy Elżbieta I rozpoczęła masowe napady na hiszpańskie statki, kraj Iberów cierpiał niewyobrażalne straty. Te przyczyny, oraz wygnanie ważnej ekonomicznie klasy Żydów i Maurów wywołały upadek ekonomii oraz zakończyły złoty wiek Hiszpanii.

---

Hiszpania Habsburgów

W czasach rządów cesarza Karola V (w Hiszpanii panującego jako Karol I), który do władzy doszedł po śmierci swojego dziadka Ferdynanda, Habsburgowie hiszpańscy kontrolowali terytoria rozciągające się od Argentyny aż po Królestwo Niderlandów oraz zaliczali się do najpotężniejszych sił europejskich. W związku z nagłą ekspansją terytorialną oraz umocnieniem politycznym ten okres w historii Hiszpanii nazywany jest Wiekiem Rozwoju. Pomimo iż Habsburgowie utożsamiani są przede wszystkim z historią środkowej Europy i tworzeniem potęgi monarchii austriackiej, gałąź tego rodu rządziła również w Hiszpanii od 1516 do 1700. W czasie ich przywództwa Hiszpania osiągnęła szczyt swojej siły i wpływów, jednak z czasem popadła w powolny proces rozkładu.

Narodziny imperium (1504-1521)

Znane nam dzisiaj państwo Hiszpanii zostało zjednoczone w 1469 roku małżeństwem Ferdynanda II Aragońskiego i Izabeli Kastylijskiej oraz podbojem taify Granady. W 1504 roku zmarła królowa Izabela i chociaż Ferdynand starał się utrzymać swoje zwierzchnictwo nad Kastylią, kastylijski dwór królewski (Cortes Generales) na jej następczynię koronował córkę Izabeli - Joannę. Mężem Joanny był Filip, syn habsburskiego cesarza Maksymiliana I i Marii Burgundzkiej.

Wkrótce po koronacji Joanna zaczęła wykazywać objawy poważnej choroby umysłowej. W rezultacie w 1506 roku Filip obwołał się regentem panującym w jej imieniu. Zmarł niedługo później w niewyjaśnionych okolicznościach, najprawdopodobniej otruty przez obłąkaną żonę. Jako że ich najstarszy syn, Karol, miał tylko sześć lat, Cortes Generales zezwolił ojcu Joanny, Ferdynandowi, na rządzenie krajem jako regent.

Od tego czasu Hiszpania była zjednoczona pod jednym władcą, Ferdynandem II Aragońskim. Jako monarcha panujący samodzielnie Ferdynand prowadził bardziej agresywną politykę zagraniczną od tej, którą praktykował jako małżonek Izabeli, powiększając strefę wpływu politycznego o posiadłości włoskie, o które nieustannie walczył z Wenecją i Francją. Pierwszym konfliktem militarnym była Wojna Ligi z Cambrai, w której hiszpańscy żołnierze wyróżnili się w trakcie walk z Republiką Wenecji, m.in. podczas Bitwy pod Agnadello (1509). Rok później Ferdynand przyłączył się do Świętej Ligi wymierzonej przeciwko Francji mając nadzieję na odzyskanie Neapolu - do którego zgłaszał roszczenia dynastyczne - oraz Nawarry - którą gwarantowało mu małżeństwo z Germaine de Foix. Zwycięstwo nie było jednak tak przytłaczające jak to odniesione nad Wenecją i Francja ostatecznie zgodziła się na pokój w 1516, który ustanawiał francuskie zwierzchnictwo nad Mediolanem oraz uznawał hiszpańską władzę w północnej Nawarze. Ferdynand zmarł tego samego roku.

Na tron wstąpił młody Karol (panujący jako Karol I) ostatecznie jednocząc monarchię hiszpańską pod jednym berłem. Odziedziczył wszystkie posiadłości hiszpańskie w Nowym Świecie oraz na Morzu Śródziemnym, a po śmierci ojca w 1506 otrzymał również Niderlandy, Franche-Comté oraz Flandrię. W 1519 roku, po śmierci swego dziadka Maksymiliana I, Karol odziedziczył habsburskie terytoria w Niemczech oraz został wybrany cesarzem Świętego Narodu Niemieckiego (jako Karol V). Jego matka zachowała tytuł królowej Kastylii aż do śmierci w 1555, jednak z powodu stanu jej zdrowia to Karol zgromadził całą władzę w swoim ręku. Uważa się, że był w tym czasie najpotężniejszym władcą wśród państw chrześcijańskich.

Akumulacja tak wielkiej potęgi w rękach jednego człowieka niepokoiła Franciszka I, króla Francji, który został otoczony przez terytoria Habsburgów. W 1521 Franciszek najechał hiszpańskie ziemie we Włoszech, rozpoczynając drugi francusko-hiszpański konflikt w tym stuleciu. Wojna okazała się tragiczna dla Francji, która poniosła sromotne klęski w bitwach pod Bikkoką (1522), Pawią i Landriano. Ostatecznie agresorzy zgodzili się na przekazanie Mediolanu koronie habsburskiej.

Cesarz i król (1519-1556)

Zwycięstwo Karola w bitwie pod Pawią w 1525 zaskoczyło Włochów i Niemców oraz potwierdziło ich obawy, iż może on poszukiwać jeszcze większej władzy i uciekać się do konfrontacji militarnych. Papież Klemens VII zmienił wówczas strony, dołączając do sił francusko-włoskich i wraz z nimi zaatakował monarchię habsburską w wojnie Ligi z Cognac. W 1527 roku Karol V, sprowokowany przez papieża, który starał się wpływać na świeckie - według Karola - sprawy, najechał i zdobył Rzym. Papiestwo zostało wtedy ośmieszone do tego stopnia, że zarówno Klemens jak i jego następcy zaczęli zachowywać znacznie większy umiar w mieszaniu się w sprawy pozakościelne. Aby polepszyć relacje z Karolem papież odmówił unieważnienia małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską (ciotką Karola). Pokój barceloński, zawarty pomiędzy Karolem i papieżem Klemensem w 1529, oznaczał cieplejsze stosunki obu władców, określał Królestwo Hiszpanii obrońcą wiary katolickiej oraz uznawał Karola za prawowitego króla Lombardii. W zamian za to hiszpańska interwencja zbrojna pomogła w rozbiciu powstania w Republice Florenckiej.

W 1543 Franciszek I, król Francji, ogłosił swój bezprecedensowy sojusz z sułtanem osmańskim Sulejmanem Wspaniałym oraz przystąpił do okupacji hiszpańskiej Nicei. Henryk VIII, który żywił ogromną niechęć do Francuzów, przystąpił wraz z Karolem do inwazji na terytoria francuskie. Pomimo rozbicia armii hiszpańskiej w Bitwie pod Ceresole w Sabaudii, siły Henryka radziły sobie lepiej i ostatecznie Francja została zmuszona do przyjęcia warunków pokojowych. Austriacy dowodzeni przez młodszego brata Karola, Ferdynanda, zaangażowali się w walki z Turkami na Bałkanach. Po ustabilizowaniu sytuacji, Karol mógł zająć się swoim starym problemem - Ligą Szmalkadzką.

Reformacja w Niemczech rozpoczęła się w 1517 roku. Karol, w związku ze swoją pozycją cesarza, rozległymi posiadłościami niemieckimi oraz bliskimi stosunkami z habsburskimi krewnymi w Austrii, starał się zachować stabilność polityczną w granicach Cesarstwa. Wojna chłopska wybuchła w roku 1524 i ogarnęła większość ziem, aż do brutalnego stłumienia w 1526. Od tego czasu protestanci byli zorganizowani w ligę o charakterze obronnym, której celem była wzajemna ochrona przed zakusami cesarza Karola V. Pod protekcją Ligi Szmalkadzkiej kraje protestanckie dopuściły się czynów oburzających katolickie instytucje kościelne - m.in. konfiskaty terytoriów należących do dostojników - urągając tym samym autorytetowi cesarza. Liga sprzymierzyła się z Franciszkiem I, który jednak po porażce w 1544 został zmuszony do unieważnienia sojuszu. Karol starał się to wykorzystać - najpierw pokojowo podczas soboru w Trydencie w 1545. Protestanci jednak, urażeni stanowiskiem katolików w procesie negocjacyjnym, wyruszyli na wojnę pod przywództwem Elektora Saksonii, Maurycego. Karol najechał tereny niemieckie na czele wojsk holendersko-hiszpańskich, mając na nadzieję na przywrócenie autorytetu cesarskiego. Poprowadził armię między innymi do znaczącego zwycięstwa w Bitwie pod Mühlbergiem w 1547. W 1555 roku Karol podpisał traktat pokojowy w Augsburgu, przywracając stabilizację oraz ustanawiając bardzo niepopularną w kręgach hiszpańskiego i włoskiego duchowieństwa zasadę cuius regio, eius religio. Jego zaangażowanie w wojnę niemiecką ugruntowało rolę Hiszpanii jako protektora sprawy Habsburgów w obrębie cesarstwa. Siedem dekad później doprowadzi to do wojny, która ostatecznie obniży wysoką pozycję Hiszpanii wśród potęg europejskich.

W 1526 Karol ożenił sie z Izabelą, siostrą Jana III, króla Portugalii. W 1556 Karol abdykował, przekazując hiszpańkie imperium Filipowi II, a Cesarstwo Niemieckie bratu, Ferdynandowi. Sam wycofał się do klasztoru w Yuste (Estremadura, Hiszpania), gdzie prawdopodobnie przeżył załamanie nerwowe. Zmarł w 1558.

Od San Quentin do Lepanto (1556-1571)

Gdy w 1547 do władzy we Francji doszedł Henryk II, od razu odnowił konflikt z Hiszpanią. Potomek Karola, Filip II, przeprowadził wtedy błyskawiczną wojnę ofensywną, pokonując Francuzów pod San Quentin w Pikardii w 1557 oraz pod Gravelines tego samego roku. Zawarty w 1559 roku pokój z Cateau-Cambrésis ostatecznie potwierdził hiszpańskie posiadłości we Włoszech.

W trakcie świętowania zawartego traktatu Henryk zmarł po ugodzeniu przez drzazgę ze złamanej kopii. Francję przez następne trzydzieści lat nawiedzały wojny domowe i niepokoje polityczne (zob. Francuska wojna o religię), co uniemożliwiło temu krajowi efektywne konkurowanie z Hiszpanią i Austrią w walkach o wpływy w Europie. Pozbawieni poważnych konkurentów Hiszpanie przystąpili do ekspansji gospodarczej, handlowej i kolonialnej, osiągając szczyt swojej potęgi w latach 1559-1643. Karol i jego potomkowie, pomimo iż wyjątkowo dbali o zachowanie stabilności w obrębach monarchii hiszpańskiej, postrzegali ją jedynie jako część swojego imperium. Nie przykładali uwagi do jej rozwoju i obrony interesów, koncentrując się przede wszystkim na ogólnych celach rodu - co oznaczało osłabianie siły Francji i Imperium Osmańskiego oraz utrzymywanie katolickiej hegemonii na terenie Niemiec. Ten właśnie stracony czas, które m.in. Anglia i Holandia poświęcały na dynamiczny rozwój, przyczynił się do powolnego upadku Hiszpanii.

Hiszpańskie imperium kolonialne stopniowo rosło od czasów Ferdynanda i Izabeli (zob. Hiszpański podbój Ameryki, Hiszpańska_kolonizacja_Ameryki_Północnej). Aztekowie i Inkowie zostali podbici w trakcie rządów Karola, kolejno w latach 1519-1521 i 1540-1558. Hiszpańskie osady były zakładane w Nowym Świecie - Buenos Aires w 1536, Kolumbia w 1530, Manila na Filipinach w 1572, a Floryda w latach sześćdziesiątych. Zamorskie terytoria dostarczały Hiszpanii bogactw, jednak przyczyniły się również do zjawiska hiperinflacji. Zamiast wzmacniać hiszpańską ekonomię, srebro i złoto uczyniły ją zależną od zagranicznych źródeł surowców i dóbr. Ekonomiczna i socjalna rewolucja w najlepsze trwająca w Anglii i Francji, ominęła Półwysep Iberyjski szerokim łukiem.

Po zwycięstwie nad Francją w 1559 roku wzrosły ambicje Filipa, który czynił coraz śmielsze plany. Osmańska Turcja, od dawna zagrażająca habsburskim rządom na Bałkanach i w północno-zachodniej Afryce, miała stać się jego następnym celem. Wiele lat wcześniej ekspedycja wysłana przez Ferdynanda i Izabelę odbiła Melillę w 1497 i Oran w 1509. Karol, ojciec Filipa, wolał podczas walk z muzułmanami kłaść nacisk na działania morskie, utrudniając Turkom desanty na weneckie terytoria (Kretę, Korfu, Wyspy Jońskie). W 1565 roku Hiszpania pokonała wojska tureckie podczas bitwy o strategicznie ważną Maltę, której garnizon dowodzony był przez Zakon Joanitów. Tego samego roku zmarł Sulejman Wspaniały, a do władzy doszedł znacznie mniej uzdolniony Selim II, który zdecydował się na przeniesienie działań wojennych na tereny ojczyste. W 1571 ekspedycja morska dowodzona przez Filipowego bękarta, Juana z Austrii, zniszczyła całkowicie flotę turecką w Bitwie pod Lepanto, eliminując widmo tureckich statków zagrażających Morzu Śródziemnemu, oraz zakończyła długi okres dominacji floty Imperium Osmańskiego na morzu Śródziemnnym. Była także pierwszą oznaką słabnięcia wielkiej potęgi osmańskiej.

Pierwsze poważne problemy (1571-1598)

Radość w Madrycie nie trwała długo. W 1566 roku w Niderlandach Hiszpańskich wybuchło powstanie, które stłumić miała armia księcia Alby. Dwa lata później Wilhelm I Orański przeprowadził nieudaną próbę obalenia krwawego dyktatora, co dało początek wojnie osiemdziesięcioletniej, ostatecznie zakończonej uzyskaniem przez Niderlandy niepodległości. Hiszpanie, którzy znaczną część swojego bogactwa zawdzięczali pełnym manufaktur i rozwiniętym handlowo Niderlandom - a w szczególności portowej Antwerpii - za wszelką cenę starali się utrzymać porządek oraz swoją władzę nad Holandią. W 1572, grupa holenderskich najemników, znanych jako watergeuzen ("morscy żebracy") zdobyła kilka miast portowych, ogłosiła swoje poparcie dla Wilhelma oraz odwołała władzę hiszpańską.

Dla Hiszpanii wojna była ogromną klęską. W 1574 armia hiszpańską pod dowództwem Ludwika de Requesénsa musiała przerwać oblężenie Leiden, po tym jak Holendrzy zniszczyli tamy chroniące nizinne prowincje przed żywiołem Morza Północnego. W 1576, kiedy kraj musiał uporać się z utrzymaniem osiemdziesięciotysiecznej armii i trzystuokrętowej floty, Filip zmuszony był ogłosić bankructwo. Armia w Holandii wkrótce dokonała przewrotu, zdobyła Antwerpię i rozpoczęła bezwzględne pustoszenie południowej Holandii, tylko zachęcając tamtejsze prowincje do przyłączenia się do powstania. Hiszpanie wybrali drogę negocjacji i ostatecznie udało im się przywrócić pokój w południowych prowincjach, podpisując Unię z Arras w 1579. Porozumienie zmuszało oddziały hiszpańskie do opuszczenia Flandrii i Franche-Comte.

W 1580, po śmierci Henryka Cnotliwego, ostatniego męskiego potomka portugalskiej dynastii rządzącej, Filip mógł umocnić swoją pozycję w Europie. Wysunął pretensje do portugalskiego tronu na podstawie niezbyt jasnych koligacji rodowych oraz wysłał armię pod księciem Albą, aby zapewnić sobie sukcesję. Pomimo iż hiszpańska okupacja nie podobała się Portugalczykom równie mocno jak Holendrom, Filip został koronowany na króla Portugalii. Jego nowo stworzone imperium zajmowało większość znanego Nowego Świata oraz ogromne terytoria w Afryce i Azji.

Panowanie w Portugalii wymagało ogromnych nakładów na siły okupacyjne, a Hiszpania wciąż nie mogła się podnieść po bankructwie z 1576. W 1584 Wilhelm Cichy został zamordowany przez obłąkanego katolickiego fundamentalistę, jednak mimo śmierci największego przywódcy holenderskiego ruchu oporu wojna nie zakończyła się. W 1586 królowa Elżbieta I poparła protestantów w Holandii i Francji, a jej najznamienitszy admirał - Sir Francis Drake - rozpoczął zmasowane ataki na hiszpańskie statki handlowe na Morzu Karaibskim oraz Oceanie Spokojnym. Szczególnie pamiętana jest Bitwa o Kadyks, kiedy Drake zniszczył trzon stacjonującej tam armady hiszpańskiej. W 1588, mając nadzieję na ostateczne wyeliminowanie knowań Elżbiety, Filip wysłał flotę ku wybrzeżom Anglii. Ze stu trzydziestu wysłanych statków powróciła tylko połowa, a dwadzieścia tysięcy transportowanych nimi piechurów zaginęło w odmętach Oceanu Atlantyckiego. Ten tragiczny rezultat, związany z niesprzyjającymi warunkami pogodowymi oraz pewną dozą szczęścia sił floty brytyjskiej, zapoczątkował koniec hiszpańskiej supremacji na otwartych morzach.

Hiszpania zaangażowała się w wojny religijne we Francji po śmierci Henryka II. W 1589 Henryk III, ostatni z dynastii Walezjuszy, zmarł u murów Paryża. Jego następca, Henryk IV z Nawarry, pierwszy król z rodu Burbonów, był osobą o niesłychanych talentach dyplomatycznych oraz przywódczych - odniósł zwycięstwa nad Ligą Katolicką pod Arques w 1589 oraz Ivry w 1590. Nie chcąc dopuścić do koronacji Henryka, Hiszpanie podzielili swoje siły w Holandii i zaatakowali Francję w roku 1590.

"Bóg jest Hiszpanem" (1596-1626)

Tocząc wojny z Anglią, Francją i Holandią, których armie prowadzone były przez wybitnych dowódców i strategów, znajdująca się w kryzysie gospodarczym Hiszpania nie miała żadnych szans. Dodatkowych problemów przysparzali Hiszpanom piraci, napadając na ich statki transportowe na Atlantyku i prawie całkowicie przerywając ważne dostawy złota z Nowego Świata. W końcu monarchia hiszpańska zmuszona była po raz wtóry ogłosić bankructwo - tym razem w 1596. Hiszpanie próbowali zakończyć prowadzone przez siebie walki, najpierw podpisując pokój w Vervins z Francją w 1598, który uznawał Henryka IV (katolika od 1593) za władcę Francji oraz przywracał wiele ustaleń z poprzedniego porozumienia z Cateau-Cambrésis. Kolejnym posunięciem było zawarcie w 1604 roku pokoju z Anglią, kiedy na tronie brytyjskim Elżbietę I zastąpił bardziej układny Jakub I Stuart.

Traktaty pokojowe z Anglią i Francją pozwoliły Hiszpanii skupić się na odzyskaniu władzy nad prowincjami holenderskimi. Holendrzy, dowodzeni przez syna Wilhelma Cichego, Maurycego Nassau, od 1590 zdobyli szereg miast granicznych - w tym bardzo ważną Bredę. Wtedy na scenę wkroczył Ambrosio Spinola, przerzucony z frontu angielskiego. Bezlitośnie nacierał na armię Maurycego, a jedynym powodem, dla którego nie podbił całych Niderlandów, było kolejne bankructwo Hiszpanii w 1607. W 1609 r. między walczącymi stronami został podpisany tak zwany rozejm dwunastoletni.

Podczas okresu zawieszenia broni Hiszpania poczyniła wiele dla naprawy swoich finansów, gospodarki oraz prestiżu. W Niderlandach rządy córki Filipa II, Izabeli Klary Eugenii i jej męża, arcyksięcia Alberta, przywróciły stabilizację na obszarach dzisiejszej Belgii oraz uspokoiły antyhiszpańskie nastroje społeczne. Następca na tronie Filipa II, Filip III, był raczej marnym władcą, który wolał, aby inni zajmowali się rządzeniem. Jego głównym ministrem został książę Lerma, który sprawność w zarządzaniu finansami wykorzystywał również do powiększania własnego majątku - przekupstwem i machlojkami zgromadził przez lata fortunę czterdziestu czterech milionów talarów, która czyniła go jednym z najzamożniejszych ludzi w całej Europie. Tak potężny majątek przyciągał uwagę wrogów, którzy ostatecznie publicznie oskarżyli go o korupcję i defraudację. W 1618 Filip III na jego miejscu obsadził Don Baltazara de Zúñigę. Zarówno Lerma jak i Filip nie przykładali uwagi do stosunków z Austrią, jednak Zúñiga, będący wieloletnim ambasadorem przy Wiedniu, wierzył, że droga do umocnienia Hiszpanii i osłabienia Francji wiedzie właśnie przez sojusz z tym państwem.

W 1618 roku sprowokowany defenestracją praską Ferdynand II wypowiedział wojnę Unii Ewangelickiej i Czechom. Zachęcony przez Zúñigę Filip wsparł austriackich Habsburgów, angażując tym samym swój kraj w wojnę trzydziestoletnią. Ambrosio Spinola, wzrastający talent sił hiszpańskich, został wysłany na czele Armii Flandryjskiej celem interwencji i udzielenia wszelkiej pomocy koalicjantom Austrii. W 1621 nieefektywny i mało przebojowy Filip III został zastąpiony na tronie przez znacznie bardziej aktywnego i pobożnego Filipa IV. Następnego roku miejsce Zúñigi objął Gaspar de Guzmán, hrabia-diuk Olivares, który wierzył, że wszystkie nieszczęścia Hiszpanii orbitują wokół sprawy holenderskiej. Po początkowych niewielkich zwycięstwach Czesi zostali pokonani w bitwie pod Białą Górą w 1621 oraz później pod Stadtlohn w 1623. Wojna ze Zjednoczonymi Prowincjami rozgorzała na nowo w 1621, a Spinola odbił Bredę w 1625. Wtedy do konfliktu po stronie holenderskiej włączył się Chrystian IV, król Danii i Norwegii, jednak został pokonany przez cesarskiego generała Alberta Wallensteina na moście Dessau oraz pod Lutter w 1626. Kiedy protestanci przycichli, w Madrycie pojawiła się nadzieją na reinkorporację Niderlandów do korony. Francja znów uwikłana była w swoje niepokoje polityczne (słynne oblężenie La Rochelle rozpoczęło się w 1627), a powrót Hiszpanii na piedestał wydawał się nieunikniony. Wtedy to Olivares wypowiedział słowa: "Bóg jest Hiszpanem i walczy dziś za nasz kraj".

Droga do Rocroi (1626-1643)

Niestety, Olivares nie pasował do swoich czasów - wiedział, że Hiszpania potrzebuje nagłych reform, ale aby je przeprowadzić, musiał osiągnąć stabilizację polityczną. Jednym z jego priorytetów było ostateczne zniszczenie Zjednoczonych Prowincji, ponieważ za każdą koalicją wymierzoną przeciw Habsburgom stała holenderska moneta - bankierzy walczyli z hiszpańskim monopolem w Sewilli, a osadnicy i najemnicy na całym świecie próbowali podminować hiszpańsko-portugalską hegemonię. Wojna zdawała się iść po myśli Spinoli, a koniec problemów wydawał się bliski.

W 1627 roku hiszpańska gospodarka upadła po raz kolejny. Hiszpanie, próbując opłacić armię i sprostać kosztom wojny, zaczęli zmniejszać wartość swoich monet, a ceny w całym kraju gwałtownie wzrosły. Aż do 1631 roku na większości terenów kastylijskich panował handel wymienny związany z kryzysem walutowym, a rząd nie był w stanie zebrać jakichkolwiek podatków od chłopstwa, polegając całkowicie w tym względzie na zamorskich koloniach. Hiszpańskie oddziały na terenie Niemiec, w związku z zaprzestaniem przez dowództwo wypłaty żołdu, plądrowały gospodarstwa oraz grabiły wsie. Olivares, który podejmował coraz śmielsze kroki na płaszczyźnie podatkowej, był obwiniany za bezowocną i upokarzającą wojnę we Włoszech (tzw. wojna o sukcesję mantuańską) oraz niepowodzenia ekonomiczne. Holendrzy, którzy w trakcie rozejmu dwunastoletniego położyli szczególny nacisk na rozbudowę floty wojennej, całkowicie pogrążyli hiszpański handel morski - jedyną gałąź gospodarki, która utrzymywała kraj Filipa. Hiszpanie, po zniszczeniu Armady przez siły holenderskie, nie byli już w stanie opierać się niebiezpieczeństwu ciągnącemu od strony wód.

W 1630 Gustaw Adolf, prawdopodobnie najzdolniejszy i najbardziej przewidujący dowódca tamtej epoki, dokonał desantu na północne Niemcy oraz poszedł z odsieczą Stralsund - ostatniej twierdzy nieprzychylnej cesarzowi. Gustaw rozpoczął bezwględne parcie w kierunku południowym, odnosząc znaczące zwycięstwa pod Breitenfeld i Lützen, przysparzając sprawie protestanckiej coraz więcej zwolenników. Szanse katolików wzrosły po śmierci Gustawa pod Lützen w 1632 oraz po niespodziewanym zwycięstwie sił cesarskich pod kardynałem Ferdynandem i Ferdynandem II w bitwie pod Nördlingen w roku 1634. Zdobywszy niewielką przewagę, cesarz zaproponował zmęczonym walką przeciwnikom traktat pokojowy w 1634. Wielu władców go zaakceptowało, w tym trzej najpotężniejsi - elektorzy Brandenburgii i Saksonii oraz król francuski.

Kardynał Richelieu był silnym zwolennikiem sił protestanckich i holenderskich oraz często wysyłał im fundusze i ekwipunek, mając nadzieję na utemperowanie pozycji Habsburgów w Europie. Richelieu stwierdził, że podpisany pokój praski kolidował z interesami francuskimi i wypowiedział wojnę Austriakom i Hiszpanom po paru miesiącach od jego zawarcia. Doświadczone siły hiszpańskie w początkowej fazie wojny odniosły szereg sukcesów, a armia okupująca Holandię wyruszyła w błyskawicznym marszu z północy, mając nadzieję na szybkie rozwiązanie problemu, zanim jeszcze Hiszpania zaczęłaby odczuwać piętno kolejnej wojny. Podczas tak zwanego année de Corbie, 1636, armia Hiszpanii dotarła aż do Amiens i Corbie, bezpośrednio zagrażając Paryżowi i niemalże kończąc wojnę na swoich warunkach, jednak po roku 1636 Olivares przestraszył się wizji kolejnego bankructwa i armia nigdy już nie wdzierała się tak głęboko.

Podczas bitwy o Downs w 1639 Armada została zdziesiątkowana przez holenderską flotyllę, uniemożliwiając władzom zaopatrywanie wojsk w Prowincjach. Armia Flandryjska, składająca się z najlepszych hiszpańskich żołnierzy i dowódców, została najechana przez Ludwika II Burbońskiego, Księcia Condé pod Rocroi w 1643 roku. Hiszpanie, pod dowództwem Francisco de Melo, zostali całkowicie rozbici - francuska kawaleria zabiła bądź schwytała większość piechoty. Zakwestionowana została nieskazitelna reputacja oddziałów flandryjskich, a wraz z nią majestat i potęga Hiszpanii.

Ostatni hiszpańscy Habsburgowie (1643-1700)

Wspierani przez Francuzów Katalończycy, Neapolitańczycy i Portugalczycy wzniecili bunt w latach czterdziestych siedemnastego wieku. Nadzieja na Niderlandy Hiszpańskie została pogrzebana po przegranej bitwie pod Lens w 1648, a traktat pokojowy podpisany w Westfalii uznawał ostatecznie niepodległość Zjednocznych Prowincji, kończąc tym samym wojny osiemdziesięcioletnią i trzydziestoletnią. Wojna z Francją trwała jeszcze przez jedenaście lat - pomimo francuskich niepokojów i trwającej w latach 1648-1652 wojny domowej (zob. Fronda), zruinowana ekonomicznie Hiszpania nie była w stanie zdobyć przewagi. Neapol został odbity w 1648, a Katalonia w 1652, jednak wojna zakończyła się dopiero po bitwie pod Dunkierką, gdzie armia francuska pod dowództwem marszałka de Turenne rozbiła pozostałości niegdyś świetnej hiszpańskiej armii. Hiszpanie w 1659 podpisali pokój pirenejski, który przekazywał Francji Rousillon, Foix, Artois i znaczną część Lotaryngii.

Powstanie w Portugalii zostało wzniecone w 1640 roku przez Jana IV, władcę z dynastii Bragança. Hiszpanie, zaangażowani jeszcze wtedy w wojnę z Francją oraz targani szeregiem innych buntów i rewolt, nie mogli sobie pozwolić na żadną interwencję zbrojną aż do 1657. Kiedy w tym roku zmarł Jan IV, armia hiszpańska próbowała spacyfikować sprzymierzeńców jego syna i sukcesora, Alfonsa VI, jednak została pobita pod Ameixial w 1663 oraz Monte Claros w 1665. Traktat pokojowy z roku 1668 uznawał niepodległość Portugalii i jej niezależność od korony hiszpańskiej.

Filip IV, za życia którego rozpadło się potężne imperium Hiszpanii, powoli popadał w stany depresyjne. W 1643 roku podjął ważną decyzję odwołania Olivaresa, a trzy lata później, w wieku lat siedemnastu zmarł jego syn, Baltazar Carlos. Pod koniec życia Filip zaczął przejawiać zainteresowania mistyczne i rozpaczliwie próbował naprawić część wyrządzonych krajowi szkód. Umierając w 1665 miał nadzieję, że jego jedynemu żyjącemu synowi, Karolowi, uda się cokolwiek zmienić. Niestety, Karol był zacofanym umysłowo kaleką, który przez całe swoje życie ulegał wpływom matki. Prowadząc prywatne boje ze swoją niedołężnością i dotykającymi go na dworze kpinami nie był w stanie przykładać uwagi do naglących spraw królestwa.

W latach 1667-1668 Ludwik XIV rozpoczął wojnę dewolucyjną wymierzoną przeciwko pozostałościom Hiszpańskich Niderlandów. Ani Karol, ani jego matka nie byli w stanie przeciwstawić się bezwzględnej machinie wojennej wybitnego władcy francuskiego. Hiszpania straciła wtedy znaczne połacie terytoriów, między innymi miasta Lille i Charleroi. Wkrótce rozgorzała wojna dziewięcioletnia, w trakcie której Ludwik po raz wtóry zaatakował holenderskie posiadłości Hiszpanów. Jego armia, dowodzona przez Księcia Luksemburga, pokonała Hiszpanię pod Fleurus (1690) oraz walczące po stronie Karola Niderlandy. Wojna zakończyła się stratą prawie całych Hiszpańskich Niderlandów, w tym m.in. bardzo ważnych miast Gandawa i Luksemburg. Pokazała światu również jak zacofane i bezużyteczne są hiszpańskie mechanizmy obronne i urzędnicze - nieefektywny rząd w Madrycie nie podjął żadnych kroków, żeby je ulepszyć.

Świat w ostatnich dekadach siedemnastego wieku był świadkiem stagnacji i rozkładu Hiszpanii. Kiedy reszta Europy przechodziła przez ważne przemiany rządowe i społeczne - Król Słońce we Francji, Chwalebna Rewolucja w Anglii - Hiszpania żyła we własnym świecie biurokracji i korupcji. Aparat urzędniczy, wykształcony na charyzmatycznych, inteligetnych i obrotnych postaciach Karola I oraz Filipa II, wymagał silnego i zdolnego monarchy. Słabość Filipa III i Filipa IV doprowadziła do ostatecznego wymazania Hiszpanii z areny międzynarodowej. Bezdzietny Karol II na łożu śmierci jako swojego następcę wyznaczył księcia Filipa de Anjou Burbona, nie chcąc, aby jego kraj dziedziczył Habsburg. Zmarł w 1700, dokładnie dwieście lat po narodzinach Karola I. Doprowadziło to do wojny o tron w Hiszpanii.

Społeczeństwo i Inkwizycja (1504-1700)

Instytucja hiszpańskiej Inkwizycji została powołana do życia za rządów Ferdynanda i Izabeli, a rozpadła się dopiero w dziewiętnastym wieku. Karol I ustanowił ją formalnym urzędem sądowniczym podległym hiszpańskiem rządowi, jednak z czasem usamodzielniła się i stała się zależna jedynie od ciała biskupiego. Swoim działaniem zachęcała do fałszywych oskarżeń, zdrady i denuncjacji - stała się sposobem na wrogów, zazdrosnych przyjaciół, a nawet skłóconych małżonków chcących zagarnąć dla siebie całość majątku. Każde oskarżenie, nawet zupełne bezpodstawne i kłamliwe, prowadziło do wnikliwego śledztwa, a potem długiego procesu, w trakcie którego reputacja i dobre imię oskarżonego były bezpowrotnie tracone. Tak zwane auto de fé (hisz. "akt wiary"), czyli publiczny proces, tortury i potępienie, było brutalną ceremonią pełną poniżeń i upokorzeń.

Filip II znacznie rozwinął zasięg działania Inkwizycji, a podległość ortodoksji kościoła ustanowił jako jeden z najważniejszych celów swojej polityki. W 1559, trzy lata po dojściu Filipa do władzy, uchwalono przepisy zakazujące studentom podróży zagranicznych oraz wprowadzających cenzurę, na której czele stali dostojnicy Inkwizycji. Zabroniono importu książek oraz starano się usunąć wszystkie dzieła luterańskiej i kalwińskiej literatury, mając nadzieję na uniknięcie panującego we Francji chaosu.

Jednym z celów Inkwizycji było ściganie radykałów, którzy próbowali zmienić poglądy na niektóre doktryny kościelne w myśl reform protestanckich. Przemiany nie odniosły żadnego skutku, a Hiszpania po rekonkwiście stała się kolebką kontrreformacji. Prym w hiszpańskiej myśli kontrreformacyjnej wiodły dwie osoby - św. Teresa z Avili (znana w Polsce m.in. jako Teresa od Jezusa) oraz Ignacy Loyola. Teresa nawoływała do powrotu do pełnego monastycyzmu oraz przywrócenia niektórych starodawnych tradycji pokutnych. Wielokrotnie doświadczała mistycznych ekstaz oraz stała się wpływową postacią hiszpańskiej sztuki - do jej dzieł zaliczyć można m.in.: Życie (Libro de mi vida) Droga doskonałości (Camino de perfeccion, 1565-1570). Ignacy Loyola, założyciel zakonu jezuitów, był znany w Europie ze swoich poglądów na temat doskonałości umysłu oraz wkładu, który wniósł w ustanawianie powszechnej edukacji w Europie. W 1625, u szczytu potęgi Hiszpanii, Książę Olivares założył jezuickie colegia imperial w Madrycie, którego celem było zapoznawanie szlachty z naukami humanistycznymi oraz sztuką wojenną.

Potomkowie Maurów z południowej Hiszpanii zostali siłą zmuszeni do przyjęcia chrześcijaństwa w 1502, jednak za rządów Karola I mogli cieszyć się pewnym zakresem swobód - mogli przestrzegać swoich zwyczajów, ubioru i języka, a prawa dotyczące religii były często ignorowane. W 1568 roku, Filip II wymógł odnowienie starych praw, a Maurowie wzniecili powstanie (zob. powstanie Maurów.), które zostało stłumione przez włoskie oddziały Juana z Austrii (jednak Maurowie wycofali się w góry i niektóre oddziały istniały aż do 1570). Jednym z następstw rebelii były masowe wysiedlenia - rebelianci zostali zastąpieni na terenach wiejskich przez ponad dwanaście tysięcy chrześcijan. W 1609, z inicjatywy Księcia Lermy, Filip III wydalił prawie trzysta tysięcy Maurów do północnej Afryki.

Biurokracja (1504-1700)

Hiszpania, po rozwoju kolonialnym w Nowym Świecie oraz podboju państw Azteków i Inków, uzyskała stałe źródło wydobycia złota, którego większość Karol I wykorzystał podczas wojen w Europie. W latach czterdziestych szesnastego wieku w Potosi i Guanajuata odkryto ogromne złoża srebra, które gwarantowało imperium hiszpańskiemu stałe źródło dochodów. Wtedy to bicie monet pozostawiono prywatnym przedsiębiorcom oraz wprowadzono nowy podatek, tzw. quinto real, w ramach którego rząd dostawał piątą część wydobywanego srebra. Pomimo rozległych terenów do kontrolowania, aparat urzędniczy całkiem dobrze radził sobie w pobieraniu tego podatku - każda sztabka metalu musiała przejść przez Urząd Handlu w Sewilli, który podlegał bezpośrednio Radzie Indii, a wydobycie rtęci, która była niezbędna do uzyskiwania srebra z rudy, podlegało państwu.

Pomimo iż początkowa faza podboju kontynentów amerykańskich odznaczała się raczej nieregularnymi dostawami złota, już w latach pięćdziesiątych kruszec ten stał się stałym źródłem dochodu. Inflacja w Hiszpanii spowodowana była przede wszystkim ogromnym zadłużeniem państwa - Karol większość swoich wojen przeprowadzał będąc pod kreską, a w końcu w 1557, rok po jego abdykacji, Hiszpania musiała ogłosić bankructwo.

Skonfrontowani z rosnącym zagrożeniem ze strony piratów, Hiszpanie zaadaptowali bezprecedensowy system konwojów. Statki transportowe pod eskortą ciężkozbrojnych okrętów wojennych opuszczały porty amerykańskie w kwietniu i sierpniu każdego roku. System okazał się bardzo skuteczny; na przestrzeni lat tylko dwa konwoje zostały całkowicie zdobyte - w 1628 i 1656, kolejno na rzecz Holendrów i Anglików, cały czas jednak okręty były atakowane przez korsarzy, narażając admiralicję Wielkiej Armady na kosztowne naprawy.

Rozwój hiszpańskich kolonii w Nowym Świecie był nadzorowany przez aparat urzędniczy z Sewilli, który tylko w niewielkim stopniu podlegał rządowi w Madrycie. Głównymi priorytetami Karola I i Filipa II było uspokojenie sytuacji w Europie, więc poszczególnymi terytoriami w Ameryce zarządzali wicekrólowie i lokalni administratorzy. Habsburgowie traktowali kolonie bardziej jak stany feudalne, niż integralne części ich królestwa - tamtejsze władze posiadały więc niemal całkowitą autonomię, a jednym z niewielu ich obowiązków było rozliczanie się z podatków względem Madrytu. Habsburgowie przez wieki rządzili małymi, porozrzucanymi po całych Niemczech domenami, a ten wasalny model stosunków wdrażali również na terytorium Hiszpanii, przede wszystkim w Kraju Basków oraz Aragonii.

Oznaczało to, że podatki, rozbudowa infrastruktury oraz wewnętrzna polityka handlowa, były ustalane niezależnie w każdym rejonie kraju, co prowadziło do stworzenia się wielu barier, ceł oraz konfliktów na ziemiach Habsburgów. Karol I i Filip II, w przeciwieństwie do swoich następców, byli w stanie nadzorować te poszczególne dwory dzięki swoim wybitnym zdolnościom dyplomatycznym i politycznym. Rozwój Hiszpanii był nieco spowolniony faktem, iż obaj władcy większość czasu spędzali za granicą - przez lwią część szesnastego wieku kraj był administrowany z Brukseli i Antwerpii. Niejednolite, zbiurokratyzowane imperium, trzymane w ryzach przez zdolnego króla, zaczęło się obracać w perzynę po sukcesji słabego władcy.

Przeprowadzano próby zreformowania przestarzałej hiszpańskiej biurokracji. Karol, po koronowaniu na króla, chciał obsadzić rząd Holendrami i Flamandami, ze względu na ich obrotność i efektywność, jednak szlachta wydawała mu wtedy wojnę. Minister Filipa IV, Olivares, zawsze twierdził, że kluczem do odrodzenia Hiszpanii jest centralizacja aparatu urzędniczego - starał się nawet o całkowite zjednoczenie Portugalii z Hiszpanią, jednak nigdy nie miał okazji na zrealizowanie tych planów. Po abdykacji Karola narastały w kraju problemy z rozrastającą się biurokracją i korupcją. Położyła temu kres dymisja Olivaresa w 1643.

Ekonomia (1504-1700)

Jak większość państw europejskich, Hiszpanię w XIV i XV wieku dotknęły głód i czarna śmierć. W 1500 roku, kiedy Europa powoli podnosiła się po tych demograficznych katastrofach, liczba ludności zaczęła szybko wzrastać. Przykładem może być Sewilla, która z sześćdziesięciotysięcznego miasta pod koniec wieku stała się stupięćdziesięciotysięczną metropolią. Ponadto ludność rozpoczęła pierwsze migracje do miast, mając nadzieję na zatrudnienie się w przemyśle stoczniowym lub handlu.

Wysoki wskaźnik inflacji, wywołany zadłużeniem państwa i dużymi ilościami złota przywożonego z Nowego Świata, przyczynił się do znacznego pogorszenia się warunków życiowych chłopstwa. Ceny podstawowych dóbr, w tym wełny i zboża, przez cały XVI w. zwiększyły się ponad pięciokrotnie, wywołując paraliż ekonomiczny krajów europejskich (tzw. rewolucja cenowa). Hiszpania i Anglia, jako jedyni producenci i eksporterzy wełny, początkowo korzystały z takiego obrotu spraw, jednak wkrótce zostały ogarnięte ruchami uwłaszczeniowymi, które spowodowały przemiany rynkowe i masowe wyludnienie terenów wiejskich.

Popularna w Kastylii hodowla owiec zyskiwała na znaczeniu w związku ze wzrostem cen wełny. Hodowcy co zimę prowadzili owce domowe z chłodniejszych szczytów północy na cieplejsze ziemie południowe, ignorując wytyczone szlaki i tratując po drodze tereny rolnicze. Skargi składane na gildię owczarzy były ignorowane przez Filipa II, który ze sprzedaży wełny otrzymywał ogromny podatek. Ostatecznie okazało się, że ziemia w Kastylii staje się jałowa, a Hiszpania w kwestii pożywienia zmuszona była polegać na imporcie. W związku z kosztem transportu oraz ryzykiem napadu na konwoje przez piratów, jedzenie w Hiszpanii było znacznie droższe niż w innych częściach świata, co w dużym stopniu spowolniło wzrost populacji.

Podstawą hiszpańskich interesów w szesnastym wieku były pożyczki. Leżąca w Hiszpańskich Niderlandach Antwerpia była centrum europejskiego handlu, a tamtejsi bankierzy finansowali większość wojen Karola V i Filipa II. Coraz popularniejsze stawały się weksle, których użycie pozwolało holenderskim bankom na spekulacje finansowe, prowadzące do zredukowania zjawiska wahania się cen. Pomimo że ten nurt kładł podwaliny pod rozwój wczesnego kapitalizmu w Europie, kompletny brak przepisów i wszechogarniająca korupcja oznaczały, że wystarczył niewielki pech, by właściciele ziemscy stracili cały swój majątek. Kościół zawsze był ważny dla hiszpańskiej ekonomii, w szczególności podczas rządów pobożnych Filipów III i IV - przekazywano wówczas na jego rzecz ogromne połacie ziemi. Habsburska polityka nie przewidywała angażowania się w redystrybucję ziemi, także pod koniec rządów Karola II, większość Kastylii była podzielona pomiędzy paru posiadaczy ziemskich, spośród których największym był własnie Kościół.

Sztuka i kultura (1504-1700)

Habsburgowie, zarówno w Hiszpanii jak i w Austrii, byli wielkimi mecenasami sztuki. Eskurial, przypominający klasztor pałac królewski, zbudowany na żądanie króla Filipa II, przyciągał największych europejskich malarzy i architektów. Diego Velázquez, uznawany za jednego z najbardziej znaczących malarzy europejskich, ceniony bardzo już za życia, cieszył się przyjaźnią i szacunkiem króla Filipa IV i jego pierwszego ministra, księcia Olivaresa. El Greco, inny znany artysta tego okresu, zaszczepił na hiszpańskim gruncie styl włoskiego renesansu i współtworzył unikalny charakter malarstwa hiszpańskiego. W tymże czasie zostały stworzone najbardziej cenione arcydzieła hiszpańskiej muzyki - przez kompozytorów takich jak Tomás Luis de Victoria, Luis de Milán i Alonso Lobo, którzy przyczynili się do ukształtowania się muzyki renesansowej z kontrapunktem i wielochórowością. Wywarli tym swój wpływ na muzykę barokową. Kwitła też w owym czasie literatura - z najsławniejszymi przejawami w postaci dzieł Miguela de Cervantesa - autora powieści Don Quixote z Manchy i Lope de Vegi - największego hiszpańskiego dramaturga, autora ponad czterystu sztuk zachowanych po dziś dzień, zaś prawdopodobnie rzeczywista liczba stworzonych przez niego utworów sięgała tysiąca.

---

Wojny Napoleońskie w Hiszpanii

Bonaparte nie miał już przeciwników w Środkowej Europie, lecz wojna z Anglią trwała nadal, a smak zwycięstwa zaprawiało goryczą rozbicie flot francuskiej i sprzymierzonej Hiszpanii przez flotę brytyjską admirała Nelsona, co dokonało się 21 października 1805 r. pod Trafalgarem w pobliżu Gibraltaru. W kontynentalnej Europie zapanował pokój, z wyjątkiem Portugalii, gdzie Anglicy mieli swoje bazy morskie, z których robili wypady przeciwko francuskim statkom na morzach. Napoleon postanowił spacyfikować ten ostatni wrogi skrawek kontynentalnej Europy. Posłał więc swe wojska przez terytorium przyjaznej Hiszpanii i do listopada 1807 r. Portugalia została podbita, a Hiszpania faktycznie okupowana przez Francuzów. W następnym roku, w proteście przeciwko przedłużającej się okupacji, wpierw abdykował król hiszpański Karol IV, a następnie wybuchło w Hiszpanii powstanie narodowe przeciwko garnizonom francuskim. Napoleon przy pomocy dodatkowych sił utrzymał wprawdzie w swym władaniu cały Półwysep Iberyjski, lecz wojna partyzancka w Hiszpanii tliła się nadal i angażowała znaczne siły francuskie.

---

Hiszpania w XX i na początku XXI wieku

Początek XX wieku to okres biednej, niewiele znaczącej w Europie Hiszpanii. W kraju silnie ścierali się konserwatyści i liberałowie - receptą miały być rządy silnej ręki i dyktatorskie (Miguel Primo de Rivera i Josè Antonio Primo de Rivera). Król, Alfons XIII Burbon, był człowiekiem o słabym charakterze i nie potrafił poprowadzić samodzielnej polityki, która wyprowadziłaby kraj z kryzysu.

Monarchia była coraz bardziej skompromitowana i miała wielu przeciwników. W 1931, gdy poczas pierwszych od wielu lat wolnych wyborów zwyciężyli republikanie, Alfons XIII opuścił kraj, a Hiszpania stała się republiką.

Nie nastąpił jednak czas spokoju - walki lewicy i prawicy wybuchły z całą zaciętością, przeradzając się wwojnę domową. Zwycięsko wyszła z niej prawica i generał Francisco Franco. Kierował państwem przez kilkadziesiąt lat - byłto okres rządów autorytarnych, represji (szczególnie wobec osób o przekonaniach lewicowych), ale również stopniowego rozwoju gospodarczego. Franco zachował także neutralność podczas II wojny światowej, ale zgodził się, aby ochotnicy hiszpańscy walczyli na froncie wschodnim u boku Hitlera.

W 1975 po śmierci Franco na tron powrócili Burbonowie, a konktetnie wnuk Alfonsa XIII - Jan Karol. Ku zdziwieniu rodaków przeprowadził on demokratyzację i reformy, a nowa konstytucja z 1978 postawiła Hiszpanię wśród krajów europejskich. Wkrótce też przyjęto Hiszpanię do UE oraz NATO.

Na początku XXI wieku Hiszpania jest jednym z najbardziej liberalnych krajów w Europie i na świecie (społeczeństwo, niegdyś tradycyjnie katolickie, coraz bardziej się laicyzuje). W 2004 za swoje poparcie udzielone Amerykanów w Iraku zapłaciła krwawym zamachem terrorystycznym w Madrycie, po którym wojska hiszpańskie powróciły do kraju. Trudnym do rozwiązania problemem będą tendencje odśrodkowe Katalonii oraz Kraju Basków.

źródło: wikipedia.pl

Literatura

Poniżej prezentujemy zagadnienia z literatury hiszpańskiej.

Malarstwo hiszpańskie

Francisco Goya

Francisco Goya y Lucientes (ur. 30 marca 1746, zm. 15 kwietnia 1828 w Bordeaux), malarz królewski na dworze hiszpańskim za panowania Karola III Burbona, Karola IV Burbona i Ferdynanda VII Burbona.

Biografia

Urodził się w ubogiej wsi Fuendetodos. Był synem José Goi i doñy Gracii Lucientes. Jego ojciec w owym czasie porzucił zawód pozłotnika (czym zajmował się poprzednio w Saragossie) i zajął się uprawą roli. Matka pochodziła ze zubożałej hiszpańskiej rodziny szlacheckiej, która w Fuendetodos miała niewielkie posiadłości ziemskie. Od 1760 roku rodzina zamieszkała w Saragossie, a José Goya powrócił do zawodu pozłotnika. Francisco miał pięcioro rodzeństwa.

Miejscowy ksiądz, ojciec Salcedo, zwrócił uwagę na zdolnego chłopca i zaprowadził go do warsztatu malarza i dekoratora kościołów don José Luzan y Martineza. Francisco został u niego czeladnikiem. Luzan y Martinez był rzemieślnikiem i cenzorem "bezecnych malowideł" z polecenia trybunału Inkwizycji. Tam Francisco, kopiując wzory z dzieł dawnych mistrzów, poznał zasady rysunku i techniki malarskiej.

Spuścizna

Wszystkie Rysunki Goi zostały zebrane w ośmiu Albumach i oznaczone literami od A do H. Albumy ukazują, jak zmieniał się stosunek Goi do rysunków; od szybkich notatek i funkcji pomocniczej ku traktowaniu ich jak prace autonomiczne, posiadające pełną wartość artystyczną.

Czas pokazał, iż Francisco Goya to malarz nieprzeciętny także wśród najwybitniejszych. Nikt wcześniej, ani później, nie był tak wszechstronny. Goya kształcony za młodu na malarza klasycystycznego był jednocześnie kontynuatorem tradycji weneckiej i barokowej, co zawdzięczał kontaktowi z Giovannim Tiepolo, a jeszcze bardziej swojemu zachwytowi nad dziełami Diego Velazqueza. Goya udowodnił, że nie było sprzeczności pomiędzy klasycyzmem a tradycją Baroku. (Tę sprzeczność widział jedynie zbyt "biurokratyczny" Czech, Mengs. Druga nagroda na konkursie w Parmie potwierdziła to). Hiszpan malował freski o treści religijnej w świątyniach, portrety monarchów i papieży (np. Św. Grzegorz), tak jak jego wielcy poprzednicy. Ale wydarzenia dziejowe sprawiły, że ten świat się załamał, a taka sztuka utraciła swoją aktualność. Według Józefa Supińskiego: Brak działania dla dobra ogółu przez jednostki posiadające władzę stał się źródłem upadku feudalnej budowy społecznej. Rewolucja francuska i jej ekspansja do Europy (w tym do Hiszpanii) poprzez żołnierzy Napoleeona spowodowała jeszcze więcej cierpień; jeszcze większy zamęt i upadek dobrych obyczajów. To wymagało zmiany koncepcji sztuki. Goya, zamierzając "dać świadectwo prawdzie" - jak mawiał - zreformował sztukę; nadał jej nowy wyraz (nowoczesny do dzisiaj) oraz nową funkcję, która była i jest nadal realizowana przez najwybitniejszych artystów. Tą funkcją jest walka artysty o społeczną sprawiedliwość. Zostało to później dobitnie wyartykułowane w romantyzmie, ale Goya był prekursorem w takim podejściu do sztuki. Można powiedzieć, że w osiągnięciu tej przemiany pomogła Goi choroba; pierwsza w roku 1792, druga w roku 1819. Obie choroby spotęgowały siłę wyrazu jego sztuki. Goya, wychodząc z objęć "pewnej śmierci", odrzucał nie tylko towarzyskie konwenanse i artystyczne kanony, ale przede wszystkim lęk. Dzięki talentowi, odwadze i ich sile, wykreował nowe oblicze sztuki, aż po wiek XX. Goya stał się źródłem inspiracji dla malarzy swojego i następnego stulecia; Delacroix, Maneta, Daumiera, Muncha, symbolistów, impresjonistów, fowistów, surrealistów, ale przede wszystkim dla Pabla Picassa, który mawiał - wielki malarz rodzi się raz na sto lat.

---

El Greco

El Greco, właściwie Dominikos Theotokopulos, gr. Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (ur. 1541 w Fodele na Krecie, zm. 7 kwietnia 1614 w Toledo), malarz i rzeźbiarz hiszpański pochodzenia greckiego, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli manieryzmu.

Biografia

W początkowym okresie swojej twórczości, jeszcze na Krecie, malował ikony. W roku 1568 wyjechał do Wenecji, gdzie prawdopodobnie przebywał w pracowni Tycjana. El Greko poznał i zachwycił się kolorem obrazów Tintoretta. Wpływ Tycjana i Tintoretta będzie widoczny w jego malarstwie.

Od roku 1570 El Greko przebywał w Rzymie na dworze kardynała Alessandro Farnese. Poznał tam twórczość Rafaela i Michała Anioła, do których miał jednak stosunek krytyczny zarzucając im przywiązywanie zbyt dużej uwagi do rysunku i zmniejszenie roli koloru. Dodatkowo konflikt z Vasarim spowodował, że w 1577 zdecydował się opuścić Rzym.

Osiadł w Toledo, gdzie pracował do śmierci i gdzie powstały jego najbardziej dojrzałe dzieła, wykonywane głównie na zamówienie Kościoła katolickiego, dążącego do odbudowy swojego znaczenia w Hiszpanii, co dzisiaj nazywamy kontrreformacją.

Twórczość

W twórczości El Greca dominuje malarstwo religijne. Malował także portrety; najbardziej znany to Dama w Futrze najprawdopodobniej portret ukochanej Jerónimy de las Cuevas, z którą miał syna Jorge Manuela (Jorge także został malarzem; pozostawał pod wpływem ojca, ale nie dorównał mu talentem). Poboczny temat stanowiły sceny mitologiczne Laokoon i pejzaż Widok Toledo. El Greco zajmował się również projektowaniem architektury i rzeżbą (najczęściej związaną z projektowanym obiektem), ale był to zaledwie margines jego działalności malarskiej.

Po śmierci jego twórczość uległa zapomnieniu, odkryto ją ponownie dopiero w końcu XIX wieku, kiedy doceniono jego silny indywidualizm i ekspresję. Swobodna forma, rysunek i kolor El Greca wpłynęły na artystów takich, jak Paul Cézanne, Pablo Picasso i Jackson Pollock. Wydłużenie postaci, będące wyrazem artystycznej transformacji, było interpretowane w XIX wieku, przez artystycznych laików, jako wyraz wady wzroku (astygmatyzm), zamiast jako świadomy zabieg artystyczny, indywidualizm i uduchowienie wizji malarskiej.

Jedyny obraz malarza w Polsce ("Ekstaza św. Franciszka") znajduje się od 15 października 2004 roku w ekspozycji otwartej Muzeum Diecezjalnego w Siedlcach. Nigdy wcześniej nie był prezentowany publicznie.

Ważniejsze dzieła

---

Juan Gris

Juan Gris (właściwie Jose Victoriano Gonzales) (ur. 23 marca 1887 w Madrycie - zm. 11 maja 1927 w Boulogne-sur-Seine), malarz hiszpański, przedstawiciel kubizmu, który całe życie mieszał we Francji.

Kształcił się w Madrycie, a następnie pod uczył się malarstwa pod kierunkiem malarza Jose Maria Carbonero. W roku 1906 wyjechał do Francji, gdzie osiadł na stałe. Był znajomym Pablo Picasso i razem z nim miał pracownię w Le Bateau-Lavoir na Montmartre w Paryżu. Obracał się w kręgach paryskiej awangardy artystycznej. Początkowo pracował jako rysownik, później uległ wpływom kubizmu analitycznego, a potem także syntetycznego.

W roku 1912 uczestniczył w wystawie grupy Section d'Or.

Malował głównie martwe natury w spokojnej, stonowanej palecie barw.
Tworzył także projekty teatralne dla baletów Diagilewa.

Jego najbardziej znane dzieła to :

---

Pablo Picasso

Pablo Picasso właściwie Pablo Ruiz Blasco (ur. 25 października 1881 w Maladze w Hiszpanii, zm. 8 kwietnia 1973 w Mougins we Francji) jest uznawany za jednego z najwybitniejszych artystów XX wieku. Był przede wszystkim malarzem, ale zajmował się także rzeźbą, grafiką oraz ceramiką. Picasso i Georges Braque byli twórcami nurtu malarstwa zwanego kubizmem.

Talent Picassa odkrył jego ojciec, który był znakomitym rysownikiem. Następnie kształcił się w Hiszpanii, później w Paryżu 1900-1902, gdzie znaczny wpływ na jego twórczość miało zetknięcie z postimpresjonistami oraz Henri Toulouse-Lautreciem. W latach 1901-1904 prace Picassa określa się jako okres niebieski. Były to dzieła utrzymane w kolorycie melancholijnym, ukazujące tematykę i postaci osób biednych (Życie, Stary gitarzysta, Dwie siostry, Prasowaczka).

Po tym okresie twórczość Picassa weszła w okres różowy, między innymi sceny z życia cyrkowców (Dziewczyna na kuli, Kuglarze, Toaleta, Rodzina arlekina).

Od roku 1907 Picasso pod wpływem Paula Cézanne'a oraz sztuki iberyjskiej i afrykańskiej rozpoczął twórcze eksperymenty z geometryzacją i uproszczeniem formy, które dały początek kubizmowi (Panny z Avignonu, Portret Gertrudy Stein). W dalszym okresie po współpracy z Braque'iem skrystalizowały się zasady kubizmu analitycznego, hermetycznego i syntetycznego.

Następne lata charakteryzowały ciągłe poszukiwania twórcze. Gdy wybuchła wojna domowa w Hiszpanii opowiedział się po stronie republikańskiej, a w roku 1937 za 200 tys. peset namalował słynną Guernicę, obraz wystawiony w Pawilonie Hiszpanii na Wystawie Światowej w Paryżu. Okres II wojny światowej spędził w Paryżu, w roku 1944 wstąpił do Francuskiej Partii Komunistycznej, a po wojnie zaangażował się po stronie ruchów lewicowych i pokojowych.

Między innymi wziął udział w Kongresie we Wrocławiu w 1948 roku oraz namalował obrazy antywojenne (Masakra w Korei, Wojna i Pokój). Okres twórczości powojennej Picassa jest bardzo bogaty, różnorodny i nie poddający się klasyfikacji. Na tle sztuki XX wieku osobowość twórcza Picassa miała olbrzymi wpływ na każdą dziedzinę współczesnej plastyki.

Twórca kubizmu zmarł w 1973 roku.

WIĘCEJ O PICASO....

---

Salvador Dalí

Salvador Dalí, pełne nazwisko: Dalí i Domènech, Marqués de Pubol. hiszpański malarz, jeden z najbardziej znanych surrealistów. Jest jednym z najciekawszych artystów XX wieku. Postrzegany bywał jako skrajny ekscentryk, wymyślił własną metodę "paranoiczno-krytyczną". Jego postępowanie budziło wiele kontrowersji, nawet po śmierci. Urodził się 11 maja 1904 w małym mieście Figueres w Katalonii, w północnej Hiszpanii, w rodzinie notariusza. Jego talent artystyczny był widoczny już w dzieciństwie. Lekcje rysunku zaczął pobierać w wieku dziesięciu lat, a mając lat czternaście zaczął z sukcesem wystawiać swoje obrazy. Jego pierwsze zauroczenie sztuką wiązało się z impresjonizmem, który poznawał dzięki znajomemu ojca i przyjacielowi Picassa, katalońskiemu artyście malującemu w stylu impresjonistycznym, Ramonowi Pichot. W wieku 23 lat dostał od ojca prasę drukarską.

W 1921 r. Dalí rozpoczął studia w Królewskiej Akademii Sztuki w Madrycie. Dwa razy został wydalony, nigdy nie podszedł do egzaminów końcowych. Jego zdaniem był bardziej wykwalifikowany niż osoby, które miałyby go egzaminować. W okresie tym interesował się malarstwem prerafaelitów i malarstwem metafizycznym Giorgio de Chirico'a.

W 1928 r. przeprowadził się do Paryża, gdzie poznał hiszpańskich artystów Pabla Picassa i Joana Miró. Za wstawiennictwem tego ostatniego Salvador Dali stał się pełnoprawnym członkiem grupy surrealistów. Skupiali się oni wokół André Bretona, twórcy trzech Manifestów surrealizmu, pierwszego z 1924 r. André Breton pełnił rolę przywódcy grupy i twórcy teorii surrealizmu. W roku 1928 powstał pierwszy obraz Dalego uznawany za surrealistyczny: Krew jest słodka jak miód. Dalí w krótkim czasie stał się znaczącą postacią w tej grupie. Dopiero w 1937 r. Dali został wykluczony z grupy - zarzucano mu popieranie faszyzmu, a także chciwość.

Do 1929 r. Dalí wchodził na drogę surrealizmu, która miała uczynić go sławnym: prowadziła ona w świat podświadomości przywoływany podczas snu. Surrealizm bazował na teorii filozoficznej twórcy psychoanalizy Sigmunda Freuda. Obraz płonących żyraf czy topniejących zegarów stał się znakiem firmowym artysty. Dalí już na tym etapie twórczości znajdował inspiracje także wśród dzieł wielkich malarzy dawnych stuleci, szczególnie epoki Renesansu.

Poznanie Gali w 1929 miało wielki wpływ na życie i twórczość artysty. Gala, czyli Helena Diakonova, była rosyjską imigrantką, starszą od Dalego o 10 lat. Kiedy ją poznał, była żoną poety Paula Eluarda. Gala odeszła od męża i wybrała życie z Dalím. W 1932 r. rozwiodła się z Paulem Eluardem, żeby w 1934 r. wziąć z Dalím ślub cywilny w Paryżu, a w 1958 r. ślub kościelny. Stała się jego towarzyszką, muzą, miłością, modelką, opiekowała się również finansami artysty. Najważniejsze jest jednak to, że wprowadziła czynnik stabilizujący w jego życie – to ona kierowała jego sukcesem w 1930 r. podczas wystaw w Europie i Stanach Zjednoczonych.

W 1933 r. Salvador Dalí miał pierwszy indywidualny pokaz w Nowym Jorku. Rok później odwiedził jeszcze Stany Zjednoczone, dzięki pożyczce w wysokości 500 dolarów od Pabla Picassa. W latach II wojny światowej osiadł w Stanach Zjednoczonych. Odbyło się tam szereg głośnych wystaw, między innymi retrospektywa surrealistów w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku. Poza tworzeniem wielu wywierających silne wrażenie obrazów, Dalí pozyskał uwagę mediów dzięki odgrywaniu roli surrealistycznego błazna. Sporo zarobił, co André Breton skwitował pogardliwie, tworząc anagram od jego imienia i nazwiska Avida Dollars (chciwy na dolary).

Dalí stał się modny wśród amerykańskich wyższych sfer. Sławy takie jak Jack Warner, czy Helena Rubinstein zamawiały u niego portrety. Dalí wziął udział w kręceniu filmu razem z Alfredem Hitchcockiem, wracając niejako do korzeni, gdyż jego przygoda z kinem zaczęła się w 1928 r. od współpracy z Luisem Buñuelem nad filmem Pies andaluzyjski. Zajmował się również projektowaniem biżuterii oraz odzieży dla Coco Chanel.

W 1948 r. Dalí wraz z Galą wrócili do Europy, spędzali większość czasu w rezydencjach w Hiszpanii i Francji. Dalí zaczął rozwijać swe zainteresowania nauką, szczególnie psychologią i historią, wiedzę czerpał z pism naukowych. Wykorzystywał ją w swojej sztuce, ale także sięgał do źródeł religijnych, szczególnie do mistycyzmu. Wyraźne są też u Dalego odwołania do wielkich mistrzów malarstwa, takich jak Rafael, Velasquez, czy Ingres.

W 1974 r. Dalí otwiera zaprojektowane przez siebie muzeum - Teatro Museo Dalí w rodzinnym mieście Figueras. Gmach został urządzony z pozostałości teatru, który został zbombardowany podczasz Hiszpańskiej Wojny Domowej. Wybór miejsca był nieprzypadkowy gdyż, jak twierdził Dalí, całe jego życie było teatralne. Obok obrazów i instalacji Dalego w Muzeum znajdują się dzieła jego przyjaciół m.in. Ernsta Fuchs'a, Arno Breker'a czy Antoniego Pitxot'a.

Dalí wypowiedział wiele komentarzy na temat sztuki, w tym i taki: "Aby być surrealistą trzeba spędzić całe swoje życie na malowaniu oczu i nosów." 10 czerwca 1982 zmarła Gala. W maju 1983 Dalí namalował swój ostatni obraz, "Jaskółczy ogon". Schorowany, zmarł 23 stycznia 1989.

Sztuka Dalego stała się już za jego życia znakiem handlowym, wielką ikoną mediów. Współczesnie można odnotować dużą popularność Dalego w Polsce. Krytycy sztuki osadzają jego twórczość w kontekście innych twórców surrealizmu (patrz: Giorgio de Chirico, René Magritte, Max Ernst, Hans Arp, Joan Miró, Francis Picabia, Yves Tanguy, Oscar Dominiguez).

Trzeba tu dodać, że Dali był malarzem wybitnym. Powiedział kiedyś: "Różnica między surrealistami, a mną jest taka, że ja jestem surrealistą". Jego obraz "Uporczywość pamięci", wyjątkowe dzieło, znany także jako "Miękkie zegary", stał się symbolem. Dali domalował zegary na obrazie, kończac go, zainspirowany rozpływającym się żółtym serem, który jadł wieczorem. Był ekscentrykiem, masturbował się przed lustrem, stwierdził, że gdyby nie spotkał Gali to zwariowałby w ciągu dwóch lat. W tym okresie życia namalował "Wielkiego masturbatora". Gala stała się elementem jego obrazów. Zajmował się wieloma rzeczami, pociągały go możliwości filmu, miał współpracować z Disneyem, ale ten zrezygnował.

źródło: wikipedia.pl

Mapa

MAPA

---

Muzyka hiszpańska

Muzyka hiszpańska nie stanowi jedolitego stylu. Cechą charakterystyczną jest specyficzne zróżnicowanie regionalne, wynikające z przemieszania kulturowego Hiszpanii (m.in. kultura arabska, żydowska lub cygańska).

Przez wiele stuleci muzyka hiszpańska kształtowana była przez liczne, zmieniające się wpływy kulturowe. W epoce średniowiecza tzw. śpiew wizygocki (liturgiczny) przeobraził się w tzw. mozarabski, aby wreszcie przeważyły w nim elementy muzyki chrześcijańskiej. W XVI wieku nastąpił rozkwit religijnej polifonii wokalnej, a także muzyki organowej i lutniowej. W XVII wykształciła się oryginalna forma opery tzw. zarzuela, która ewoluowała w następnych stuleciach w popularną hiszpańską tonadillę i sainete. Muzyka hiszpańska poddana była w owym czasie oddziaływaniu trendów neapolitańskich (działalność włoskiego śpiewaka, kastrata - Farinellego).

Dopiero w XIX wieku muzycy hiszpańscy podjęli próbę wyzwolenia się spod obcych wpływów i wskrzeszenia tradycyjnej, narodowej opery (F. Pedrell). Powstawały liczne konserwatoria, które kontynuowały rozwój szkoły narodowej.

Odrębność regionalna zaznacza się zwłaszcza w muzyce Katalonii, w której widoczne są wyraźne wpływy francuskie. Dla Galicji typowe są elementy muzyki autochtonicznej. W Kastylii charakterystyczne są takie formy, jak: villancico, romanza i pieśń religijna. W Andaluzji i Lewancie zaznaczyły się wpływy orientu i muzyki cygańskiej.

---

FLAMENCO

Flamenco (synonim terminu flamandzki) to zjawisko kulturowe, związane z folklorem andaluzyjskich cyganów, obejmujące muzykę, śpiew, taniec, strój i zachowania. Za jego ojców uważa się hiszpańskich Cyganów. Jego tradycja pochodzi z Andaluzji, i tam do dziś można oglądać jego najlepsze światowe wykonanie.

Taniec flamenco to niezwykle ekspresyjne wyrażenie uczuć tańczących, za pomocą szerokiej gamy figur choreograficznych, gestu, mimiki, a także silne akcentowanie rytmu poprzez różne sposoby uderzania butów o podłogę. Taniec Flamenco posiada swe korzenie w dawnych religijnych tańcach orientalnych. W dzisiejszej jego postaci dopatrzyć się można wielu elementów tańca hinduskiego, takich jak ruchy ramion, dłoni i palców, a także używanie nóg jako instrumentu perkusyjnego. Opowiada się tańcem historii i gestom nie przypisuje się konkretnych znaczeń. We flamenco ruchy ciała i gesty wyrażają pewne stany emocjonalne tancerza lub podkreślają znaczenie słów i charakteru melodii, która im towarzyszy. Ostatecznie, interpretacja charakteru tańca i jego treści należy do subiektywnego odczucia widza. Można powiedzieć, że taniec flamenco jest niezależną formą sztuki, ale ściśle związaną z inspirującą tancerza muzyką i śpiewem. Śpiew flamenco jest krzykiem człowieka wydobywającym się z głębi jego duszy. Śpiewano, aby wyrazić radość, ból, miłość, smutek, nienawiść. Często były to pieśni ludzi najbardziej pokrzywdzonych, którzy do swojego ciężkiego i szarego życia chcieli wprowadzić odrobinę piękna. Śpiew przez wieki zmieniał melodię, lecz tematyka pieśni pozostała prawie niezmienna do dzisiaj. W pieśniach nie tylko wyrażano uczucia wewnętrzne, ale także opisy miejsc i miast, pejzaże, zdarzenia, pracę, codzienne życie.

Jest to taniec wykonywany solo, w duecie, grupowo lub składa się z kolejnych "solówek", wykonywanych przez poszczególnych tancerzy.

Strój tancerzy - przeważnie czarny, granatowy lub ciemnobrązowy - to obcisłe spodnie, biała koszula, obcisła kamizelka, mała apaszka pod szyją, buty wzorowane na butach do jazdy konnej z wysokimi obcasami i charakterystyczny płaskodenny kapelusz. Kamizelka i kapelusz bywają wykorzystywane jako element choreografii.

Strój tancerek to przede wszystkim bardzo szeroka, kolorowa falbaniasta spódnica lub suknia (wykorzystywana w tańcu), falbaniasty gorset i kolorowa chusta, uzupełnieniem czasem bywa wachlarz, grzebień lub kwiat.

Muzyka wykonywana jest przede wszystkim na gitarze (choć zdarzają się przypadki użycia fletu, skrzypiec, wiolonczeli). Rytm wybiją zarówno tańczący jak i śpiewacy przez: uderzenia dłońmi (klaskanie), pstrykanie palcami, uderzenia otwartymi dłońmi o pudła, na których siedzą śpiewacy i za pomocą kastanietów.

Z punktu widzenia charakteru wykonywanego śpiewu (muzyki) rozróżnia się następujące rodzaje flamenco:

źródło: wikipedia.pl

Symbole

SYMBOLE NARODOWE

---

Flaga

Godło

Hymn

Marcha Real (hiszp. Marsz Królewski)

---

HYMN HISZPANI

Powstał z XVIII-wiecznego marsza wojskowego. Pierwszy raz wzmiankowany w 1761 w "Libro de Ordenanza de los toques militares de la Infantería Española" (Zarządzeniu o sygnałach na rogu piechoty hiszpańskiej) autorstwa Manuela de Espinosy. Występował tam jako melodia anonimowa zatytułowana "Marsz Grenadierski" (Marcha Grenadera). W 1770 król Karol III Burbon ogłosił marsz oficjalnym "marszem honorowym", a więc jednym z hymnów monarchii. Jego używanie przy okazji wszystkich ważniejszych okazji oficjalnych z udziałem rodu panującego spowodowało, że wkrótce potem zaczął być znany pod swą współczesną nazwą - Marsz Królewski (Marcha Real).

Według jednego z badaczy historii hymnu, Hugo Kehrera, jego melodia mogła zostać skomponowana przez Fryderyka Wielkiego. Brak jest na to bezpośrednich dowodów, jednak niektórzy badacze podkreślają podobieństwa melodii do niektórych marszów wojskowych z czasów Karola I Habsburga i Filip II Habsburg. Część hymnu jest także zbliżona do jednej z Cantigas de Santa Maria autorstwa Alfonsa X Mądrego.

W roku 1868 podczas pronunciamiento gen. Prima rozpisano konkurs na nowy, karlistowski hymn Hiszpanii, który pozostał jednak nierozstrzygnięty. Zarządzenie królewskie z 27 sierpnia 1908 regulowało sprawy dotyczące wykonywania hymnu. Na polecenie króla kapelmistrz Królewskich Halabardników (Real Cuerpo de Guardias Alabarderos) Bartolomé Pérez Casas przygotował zunifikowaną wersję hymnu, łącząc w niej kilka wersji popularnych w różnych regionach Hiszpanii. Została ona następnie zatwierdzona dekretem królewskim. By ograniczyć wykonywanie hymnu do okazji najbardziej uroczystych i oficjalnych, tekst rozporządzenia wraz z partyturami został opublikowany wyłącznie w corocznym periodyku legislacyjnym armii, a nie w periodykach rządowych.

Za czasów Drugiej Republiki w Hiszpanii (lata 1931-1939) hymn królewski został zastąpiony pieśnią Himno de Riego, jednak po zakończeniu wojny domowej gen. Francisco Franco przywrócił go pod tytułem zbliżonym do pierwotnego - "Marcha de Granaderos" (Marsz Grenadierów). Za czasów jego dyktatury napisano trzy teksty do melodii hymnu, ale ze względu na kontekst polityczny nie są one obecnie uznawane. Po pokojowym przejęciu władzy przez Juana Carlosa i uchwaleniu 27 grudnia 1978 nowej konstytucji Hiszpanii powołano komisję rządową do spraw symboli narodowych. Wyznaczyła ona Francisco Grau, dyrygenta Królewskiej Orkiestry Pałacowej (Banda Real del Palacio) do opracowania nowej adaptacji melodii, a także partytur w wersji dla różnych rodzajów orkiestr. W swej pracy Francisco Grau oparł się zarówno na wcześniejszych adaptacjach autorstwa Bartolomé Péreza, jak również na poprzednich wersjach. Najważniejsze zmiany polegały na usunięciu z linii melodycznej wstawek nietypowych dla marszów siedemnastowiecznych.

Zasady użycia hymnu Hiszpanii reguluje obecnie konstytucja oraz dekret królewski z października 1997. W związku z tym, że Pérez Casas w 1932 zarejestrował Marsz Królewski jako utwór swojego autorstwa, rząd hiszpański dekretem z 1997 roku znacjonalizował go i przejął na własność. Jest to prawdopodobnie jedyny w historii przypadek nacjonalizacji utworu muzycznego.

Poszczególne prowincje hiszpańskie posiadają również swoje hymny regionalne: Els segadors (Katalonia), Guernikako arbola (Kraj Basków) czy Pondal (Galicia).

Słowa hymnu z czasów Alfonsa XIII

La Bandera de España Gloria, gloria, corona de la Patria, soberana luz que es oro en tu pendón. Vida, vida, futuro de la Patria, que en tus ojos es abierto corazón. Púrpura y oro: bandera inmortal; en tus colores, juntas, carne y alma están. Púrpura y oro: querer y lograr; Tú eres, bandera, el signo del humano afán. Gloria, gloria, corona de la Patria, soberana luz que es oro en tu pendón. Púrpura y oro: bandera immortal; en tus colores, juntas, carne y alma están.

Sztandar Hiszpanii Chwała Ci, Chwała, korono Ojczyzny, najwyższa światłość która jest złotem na Twym sztandarze. Życie, życie, przyszłość Ojczyzny, która w twych oczach jest otwartym sercem. Purpura i złoto: sztandar nieśmiertelny; w twych kolorach, złączone, ciało i dusza. Purpura i złoto: kochać i zdobywać; Ty, sztandarze, jesteś znakiem ludzkich pragnień. Chwała Ci, Chwała, korono Ojczyzny, najwyższa światłość która jest złotem na Twym sztandarze. Purpura i złoto: sztandar nieśmiertelny; w twych kolorach, złączone, ciało i dusza.

Słowa hymnu z czasów Francisco Franco

¡Viva España! Viva España, alzad los brazos, hijos del pueblo español, que vuelve a resurgir. Gloria a la Patria que supo seguir, sobre el azul del mar el caminar del sol. Gloria a la Patria que supo seguir, sobre el azul del mar el caminar del sol. ¡Triunfa España! Los yunques y las ruedas cantan al compás del himno de la fe. ¡Triunfa España! Los yunques y las ruedas cantan al compás del himno de la fe. Juntos con ellos cantemos de pie la vida nueva y fuerte del trabajo y paz. Viva España, alzad los brazos, hijos del pueblo español, que vuelve a resurgir. Gloria a la Patria que supo seguir, sobre el azul del mar el caminar del sol. Gloria a la Patria que supo seguir, sobre el azul del mar el caminar del sol.

Niech żyje Hiszpania! Niech żyje Hiszpania, wznieście ramiona, synowie ludu hiszpańskiego, który znów powstaje. Chwała Ojczyźnie, która potrafiła podążać, ponad błękitem morza, śladem słońca. Chwała Ojczyźnie, która potrafiła podążać ponad błękitem morza, śladem słońca. Tryumfuj, Hiszpanio! Kowadła i koła śpiewają w takt hymnu wiary. Tryumfuj, Hiszpanio! Kowadła i koła śpiewają w takt hymnu wiary. Wraz z nimi zaśpiewajmy na baczność o nowym życiu pełnym pracy i pokoju. Niech żyje Hiszpania, wznieście ramiona, synowie ludu hiszpańskiego, który znów powstaje. Chwała Ojczyźnie, która potrafiła podążać ponad błękitem morza, śladem słońca. Chwała Ojczyźnie, która potrafiła podążać ponad błękitem morza, śladem słońca.

Święta hiszpańskie

W żadnym chyba kraju nie świętuje się tyle, co w Hiszpanii. To kraj fiest. Większość z nich ma charakter religijny. Ponadto odbywają się liczne corridy, przy czym sezon walki jest długi – od Wielkanocy do września, w niedziele i dni świąteczne od 17.00 lub 18.00.

OFICJALNE ŚWIĘTA Nieczynne są wtedy urzędy, banki i liczne sklepy.
1 stycznia	Año Nuevo (Nowy Rok)
6 stycznia	Los Reyes Magos (Święto Trzech Króli)
Marzec/kwiecień	Wielki Tydzień – Viernes Santo (Wielki Piątek)
Marzec/kwiecień	Poniedziałek Wielkanocny (Lunes de Pascua)
1 maja	Dia del Trabajo (Dzień Pracy)
24 czerwca	San Juan (Dzień św. Jana, imieniny króla)
15 sierpnia	Asuncion de la Virgen (Wniebowzięcie NMP)
11 września	Diada Nacional de Catalunya (katalońskie święto narodowe)
24 września	Festa Major de la Merce (patronki Barcelony, tylko w Barcelonie)
12 października	Dia de la Hispanidad (Kolumb odkrył Amerykę)
1 listopada	Todos los Santos (Wszystkich Świętych)
6 grudnia	Dia de la Constitucion (Dzień Konstytucji)
8 grudnia	Immaculada Concepcion (NMP Niepokalanego Poczęcia)
25 – 26 grudnia	Navidad (Boże Narodzenie)
GŁÓWNE ATRAKCJE
STYCZEŃ	Fira de Joguines: Targ zabawek z festynem ulicznym od 1 do 5 stycznia w Barcelonie.
LUTY	Zawody narciarskie w Pirenejach (La Molina) Karnawał w Barcelonie, Gironie i innych miastach.
MARZEC/KWIECIEŃ	Viernes Santo – hucznie obchodzone święto Wielkiego Tygodnia w Gironie. W niektórych miejscowościach przedstawiany jest taniec śmierci w wykonaniu publiczności przebranej za szkielety. Warto zobaczyć przedstawienia pasyjne w Verges. Tradycyjna w Barcelonie pielgrzymka do kaplicy San Medir w dzielnicy Gracia.
KWIECIEŃ	Targi rolniczo – przemysłowe w centrum handlowo – przemysłowym Figueres, połączone z corridą, wystawami sztuki i kwiatów. Sant Jordi (23 kwietnia) – najsłynniejsze potrójne święto w Barcelonie: święto św. Jerzego (patrona Katalonii), święto róży i święto książki (rocznica śmierci Cervantesa). Feria de Abril – andaluzyjskie święto emigrantów z południa Hiszpanii w Barcelonie.
MAJ	Wystawa kwiatów w klasztorze San Pedro de Galligans w Gironie Targ Eudaldo w Ripoll. Sant Ponc z targiem ziół w Barcelonie (Carrer Hospital).
CZERWIEC	Jarmark folklorystyczny w mieście Palamos. Święto sardany i zawody w jeździe na nartach wodnych w Sant Pere Pescador. Jarmark folklorystyczny w kurorcie Tossa de Mar. Nit de Sant Joan (23 czerwca), noc świętojańska, szczególnie głośne święto; cała Barcelona się bawi.
LIPIEC	Aplec, Feria tancerzy sardany w Olot, w górach (ponad 5 tys. Uczestników). Festiwal muzyki w Calonge, w średniowiecznym zamku. 16 lipca: Mare de Deu del Carme – procesje morskie w niemal wszystkich osadach rybackich w Costa Brava. Jarmark Cristina w Lloret, Blanes, Sant Cristina d’Aro, Portbou, Sant Felie de Guixols, L’Estartit. Festiwal muzyki w Torroella de Montgri. Festiwal muzyki w Castell d’Aro. Teatre Grec – festiwal teatralny w Barcelonie.
SIERPIEŃ	Dzień św. Dominika w Pals. Międzynarodowy festiwal muzyczny w Sant Feliu de Guixols. Festiwal folklorystyczny w Llanca i Platja d’Aro. Międzynarodowy festiwal muzyczny w Cadaques. Festa Major de Gracia – nastrojowa barwna feria w barcelońskiej dzielnicy Gracia.
WRZESIEŃ	Festiwal z tańcami sardana w L’Escala. Jarmark z sardaną w Cadaques. Dzień świętego patrona w Olot. Święto ludowe w Lloret de Mar. Festa Major de la Merce – święto w Barcelonie, mnóstwo atrakcji. Festa Major w Besalu. Ludowe święto ryżu Palafrugell. Wystawa sztuki w Palamos. Święto wina w Llanca – obchodzi się je szczególnie hucznie.
PAŹDZIERNIK	Dzień morza – z procesją prowadzącą nad morze w Sant Feliu de Guixols. Dzień Sant Narcis w Gironie, corridy. Początek sezonu operowego w Gran Teatre del Liceu w Barcelonie, odrestaurowanym po pożarze. Dzień świętego patrona w Gironie, pod koniec miesiąca.
LISTOPAD	Dzień Santa Catalina w Torroella de Montgri, z sardaną. Targi rolnictwa w Banyoles.
GRUDZIEŃ	Fira de Santa Llucia, kiermasz szopek przed Bożym Narodzeniem w Barcelonie – kicz i najprawdziwsza sztuka. Festa de Santa Llucia w L’Estartit.